1.0 Pengenalan
Kaum Kadazandusun merupakan sebuah
etnik peribumi yang menetapkan di pantai barat sabah dan kawasan pendalaman
sekitarnya. Kaum kadazan-dusun sebenarnya dibentuk oleh dua kaum utama Sabah
iaitu ‘Kadazan’ dan ‘Dusun’ namun disebabkan persamaan bahasa, budaya dan
situasi politik kaum ‘Kadazan’ dengan kaum ‘Dusun’ satu istilah baru telah
terbentuk untuk menyatukan kedua-dua kaum ini iaitu ‘Kadazan-Dusun’. Kaum
Kadazan-Dusun membentuk etnik terbesar di Sabah.
Terdapat pelbagai suku kaum di dalam
kaum Kadazan-Dusun. Kaum Kadazandusun merupakan kaum bumiputera asli yang
terbesar di Sabah. Menurut Persatuan Kebudayaan Kadazandusun Sabah (KDCA),
Kadazandusun merujuk kepada empat puluh satu etnik seperti berikut; ·
Bisaya, Kuijau, Murut, Sungai,
Bonggi, Lingkabau, Nabai, Tatana, Bundu, Liwan, Paitan, Tangara, Dumpas, Lobu,
Pingas, Tidong, Gana, Lotud, Rumanau, Tindal, Garo, Lundayo, Rungus, Tobilung,
Idaan, Makiang, Sinobu, Tolinting, Kadayan, Malapi, Sinorupu, Tombonuo,
Kimaragang, Mangkaak, Sonsogon, Tuhawon, Kolobuan Minokok, Sukang, Tutung.
Oleh yang demikian kerana kaum
Kadazan-dusun merupakan kaum yang kaya dengan pelbagai budaya dan adat istiadat
yang merupakan warisan secara turun-turun oleh nenek moyang mereka dan
melambangkan keindahan adat dan budaya mereka sebagai kaum terbesar di Sabah. Keunikan
masyarakat ini terserlah melalui kebudayaan dan adat resam yang diamalkan.
Kebanyakan daripada amalan tersebut mengandungi unsur-unsur ritual dan
animisme. Ini jelas terlihat melalui adat resam dan kepercayaan yang diamalkan
dalam aspek kelahiran, perkahwinan dan kematian.Kaum Kadazandusun memiliki
banyak budaya yang boleh diwarisi contohnya dari segi asal-usul, lagenda dan
perkembangan suku kaum Kadazandusun, bahasa, pakaian tradisional, muzik
berunsurkan tradisional, corak kehidupan masyarakatnya, tarian tradisional dan
kemuncak bagi pemartabatan warisan budaya Kadazandusun ialah Perayaan Pesta
Kaamatan yang diadakan pada setiap tahun.
Dalam aspek asal-usul, lagenda dan
perkembangan suku kaum Kadazandusun menjelaskan tentang kelahiran kaum
Kadazandusun dan lagenda kelahiran kaum ini bermula dari "Nunuk
Ragang" sehinggalah kepada perkembangan dan penyebaran sukukaum ini ke
seluruh pelusuk negeri Sabah yang telah banyak mempengaruhi sosio budaya mereka
mengikut tempat yang baru, contohnya dari aspek bahasa dan corak kehidupan
mereka. Mengikut statistik, terdapat lebih kurang 40 etnik yang terdapat dalam
suku kaum Kadazandusun.
Dari aspek bahasa, perbezaan loghat,
sebutan dan ejaan banyak dipengaruhi mengikut etnik tertentu. Contohnya,
sebutan dan ejaan sukukaum Kadazandusun dari satu daerah dengan daerah lain di
negeri sabah adalah berlainan tetapi masih membawa erti dan makna yang sama.
Pakaian tradisi ini pula berbeza
mengikut kawasan dan sosio budaya sukukaum Kadazandusun. Dalam aspek ini,
tumpuan diberikan kepada corak pakaian dalam perayaan tertentu. Setiap etnik
dalam Kadazandusun mempunyai pakaian tradisinya sendiri.
Muzik tradisi yang ditonjolkan dalam
kaum ini amat menarik dan unik. Alat-alat dan bunyi-bunyian tradisional ini
banyak terdapat dalam suku kaum Kadazandusun dan ianya berpotensi untuk
diwarisi oleh generasi muda kini. Antara lain alat-alat muzik tradisi yang
popular ialah gong, sompoton, kulintangan, togunggu atau togunggak, bungkau,
pumpuak, sundatang, suling, turali, tongkungon dan lain-lain lagi.
Disebabkan masyarakat Kadazandusun
ini memiliki pelbagai budaya yang unik mengikut etnik tertentu maka corak hidup
mereka juga berbeza mengikut tempat tertentu. Kebanyakan corak kehidupan mereka
ini dipengaruhi oleh adat resam penduduk setempat. Adat resam inilah yang
mempengaruhi corak kehidupan masyarakat Kadazandusun sesuatu kawasan.
Dalam setiap upacara rasmi ataupun
perayaan tertentu, tarian tradisional suku kaum Kadazandusun sering menjadi
daya tarikan dan kemeriahan majlis tersebut. Setiap etnik dalam Kadazandusun
mempunyai tarian tradisinya sendiri. Corak tarian tradisional ini dipengaruhi
oleh sosio budaya kawasan tertentu.
Kemuncak bagi pemartabatan warisan
budaya sukukaum Kadazandusun dan kesenian serta keunikannya ialah menerusi
Perayaan Pesta Kaamatan yang diraikan pada setiap 30 dan 31 Mei setiap tahun.
Dalam perayaan ini,berbagai acara menarik dan juga budaya kaum Kadazandusun
yang ditonjolkan dan dipamerkan. Antara lain acara yang biasanya menjadi
tarikan dalam Perayaan Pesta Kaamatan ialah "Unduk Ngadau" Kaamatan
yang mempamerkan pakaian tradisi mengikut etnik.
Konklusi, masyarakat Kadazandusun
memang memiliki warisan budaya yang sungguh unik, asli dan menarik. Justeru,
melalui buku skrap ini kami akan memberi sedikit sebanyak penerangan dan
penjelasan kepada para pembaca buku skrap ini supaya warisan budaya masyarakat
Kadazandusun ini tetap dipelihara dan dikekalkan untuk tatapan generasi masa
akan datang.
2.0 Kebudayaan
2.1 Adat Resam kaum Kadazandusun
2.1.1 Perkahwinan
Dalam konteksi komunikasi,
ibu bapa bertanggungjawab memilih bakal isteri anak lelakinya. Setelah
peminangan diterima oleh pihak keluarga perempuan, majlis perkahwinan akan
dilakukan pada masa yang dipersetujui oleh kedua-dua pihak dan lazimnya
dilakukan pada waktu malam di rumah pengantin perempuan. Pada malam pertama si
suami harus bermalam di rumah keluarga isterinya dan kemudiannya pasangan
pengentin ini akan diarak ke rumah keluarga lelaki dan perempuan selama tiga
kali berturut-turut. Sebelum pengantin dibenarkan masuk ke dalam rumah, pihak
tuan rumah keluarga lelaki/perempuan menyanyi atau "Selakohan
Sinding" dan dibalas oleh rombongan. Selakohan sinding ini bertujuan
menyambut kedatangan rombongan pengantin baru tetapi diluahkan dalam bentuk
nyanyian.
2.1.1.1 Merisik
Sebelum sesuatu upacara perkahwinan
dilangsungkan, keluarga kedua-dua pihak akan mengatur segala persiapan yang
diperlukan. Dalam hal ini perkara yang diutamakan adalah tentang pemberian
sebentuk cincin. Cincin ini menjadi tanda peminangan daripada pihak lelaki.
Sebelum peminangan dibuat, pihak
lelaki melantik seorang tua yang bukan terdiri daripada keluarga terdekat
lelaki berkenaan. Segala urusan merisik dan juga pinang-meminang ini mesti
dibuat pada waktu pagi. Waktu petang dan malam tidak dibenarkan sama sekali.
Wakil pihak lelaki pergi merisik kepada ibu bapa perempuan yang hendak dipinang
itu atau pengganti ibu bapa jika ibu bapa perempuan itu sudah tidak ada.
Risikan pertama dilakukan untuk
mengetahui sama ada perempuan berada dalam proses risikan orang lain atau dia
sedang dalam pertunangan. Kalau perempuan itu dalam pertunangan, risikan ifu
dihentikan serta-merta. Kalau perempuan itu didapati sedang dalam proses
risikan daripada lelaki lain, risikan itu ditangguhkan buat sementara, sehingga
keputusan muktamad diperoleh daripada risikan terdahulu itu.
Jika risikan yang terdahulu bertukar
ke arah pertunangan, maka risikan yang kemudian itu terus dibatalkan. Tetapi
jika gagal, risikan yang kemudian itu boleh diteruskan. Risikan ini dibuat
berulang kali, peringkat demi peringkat dan adakalanya memakan masa sehingga
berhari-hari, malah ada yang sampai berbulan-bulan. Ini disebabkan banyak
perkara yang mesti diketahui dengan jelas oleh ibu bapa perempuan terhadap
keluarga yang merisik anaknya. Antaranya ialah susunan keluarga, kemampuan,
pekerjaan dan seumpamanya.
2.1.1.2 Meminang
Apabila ibu bapa perempuan mendapati
risikan itu boleh dipertimbangkan, mereka akan menentukan hari bagi wakil pihak
lelaki datang membawa cincin pusaka (dibuat daripada tembaga). Cincin itu juga
digelar 'cincin menanti mimpi'. Cincin itu mesti dibawa pada waktu pagi.
Apabila ibu bapa perempuan sudah
menerima cincin itu, mereka mesti membersihkan diri pada hari itu juga. Mereka
tidak boleh makan atau minum apa sahaja yang boleh memabukkan. Cincin itu
diletakkan di bawah bantal ibu bapa perempuan itu. Pada malam tersebut mereka
mesti berada datam keadaan 'bersih', iaitu tidak mabuk. Pada malam itu juga,
salah seorang daripada suami isteri itu atau kedua-duanya sekali akan mendapat
mimpi. Adakalanya mereka berlainan mimpi, adakalanya hampir serupa dan
adakalanya benar-benar serupa.
Biasanya mimpi itu mempunyai tiga
keadaan. Pertama, mimpi baik, ini bererti, risikan itu boleh diteruskan kepada
proses peminangan. Kedua, mimpi buruk. Tetapi mimpi buruk itu dapat dibaiki
atau diperbetulkan. lni bererti, proses pertunangan boleh diuruskan dengan
syarat pihak lelaki harus membayar sugit kepanasan mimpi kepada orang yang
bermimpi itu.
Contoh mimpi yang dimaksudkan ialah
seperti bermimpi tentang barang-barang yang pecah seperti periuk atau
pinggan-mangkuk. Kemudiannya barang-barang yang pecah itu dibaiki oleh pihak
lelaki. Ketiga, mimpi buruk. Contoh mimpi buruk ialah bermimpi akan periuk
belanga, kuali, pinggan mangkuk, tempayan atau apa sahaja barang kegunaan
hanian yang telah pecah. Ini bererti proses risikan itu berhenti setakat itu
sahaja dan perkahwinan tidak boleh dilangsungkan.
Hari berikutnya, ibu bapa perempuan
tersebut memanggil semua keluarga terdekatnya bermesyuarat untuk membincangkan
mimpi mereka. Jenis dan sifat mimpi diterangkan sejelas-jelasnya. Di dalam
mesyuarat itulah mereka menganalisa baik dan buruknya mimpi itu.
Setelah selesai mesyuarat keluarga,
ibu bapa perempuan memanggil wakil pihak lelaki untuk memberitahu tentang
keputusan mimpi mereka. Ketika itu juga cincin yang digunakan untuk menanti
mimpi tadi dipulangkan. Waktu itu, waki lelaki diberitahu sama ada boleh
bertunang dengan membayar sugit kepanasan mimpi kerana mimpi buruk boleh
dibaiki ataupun tidak boleh bertunang kerana mimpi buruk.
Jika mimpi baik, proses pertunangan
diteruskan. Perundingan antara pihak lelaki dengan ibu bapa pihak perempuan hanya
berkisar pada syarat-syarat hantaran perkahwinan, menentukan tarikh perkahwinan
dan kadar besar atau lamanya pesta perkahwinan itu. Pertunangan yang telah
ditetapkan tidak boleh diingkari. Jika tidak, pihak yang ingkar terpaksa
membayar seluruh atau separuh hantaran yang sudah ditentukan ketika mengikat
pertunangan dahulu. Bayaran ini dibuat di depan pengadilan adat.
Hantaran kahwin biasanya terdiri
daripada pelbagai jenis makanan, alat untuk adat istiadat dan barang untuk
memperteguhkan semangat. Barang hantaran untuk memperteguhkan semangat ini
dikenali sebagai tasor. Tasor ialah tempat pinang yang diperbuat danipada
tembaga atau perak. Tasor ini dibawa sendiri oleh pengantin pada hari penrkahwinan.
Alat untuk adat istiadat pula
dinamakan tinokol iaitu terdiri daripada canang, gong dan tajau (tempayan).
Jumlahnya menurut darjat orang yang berkahwin itu. Barangan ini juga dibawa
pada hari perkahwinan. Jenis makanan pula ialah babi atau kerbau dan jumlahnya
bergantung kepada kemampuan keluarga tersebut. Binatang tersebut diberikan
kepada pihak perempuan dua atau tiga hari sebelum berlangsungnya hari
perkahwinan. lni kerana binatang itu akan disembelih dan dimasak untuk upacara
makan di rumah pengantin perempuan nanti.
Sebuah tajau berisi tapai beras yang
dinamakan lihing, mesti dibawa pada hari perkahwinan. Lihing ialah tapai yang
sudah menjadi arak. Lihing diminum beramai-ramai dalam pesta kahwin di rumah
pengantin perempuan. Selain daripada empat hantaran yang menjadi asas bagi
orang Kadazan, terdapat beberapa barangan lain yang turut dibawa untuk
memperlengkap dan memperindahkan majlis hantaran itu. Ini terserah kepada janji
yang dibuat semasa majlis pertunangan, juga berdasarkan kemampuan kedua-dua
belah pihak.
Serendah-rendah darjat perkahwinan
itu mesti dibuat dengan upacara adat, pemujaan agama, pesta bersukaria dan
makan minum. Sesingkat-singkat pesta pula adalah antara dua atau tiga hari di
rumah pengantin perempuan. Bagi mereka yang berkemampuan, majlis dibuat selama
tujuh hingga empat belas hari. Walaupun perkahwinan pasangan suami isteri itu
sudah sah di sisi agama dan kepercayaan, mereka masih belum boleh bersatu pada
hari dan malam pertama. Paling cepat mereka hanya boleh bersatu pada malam
kedua, malah ada yang mengambil masa selama seminggu atau dua minggu
berikutnya. Kesemuanya ini bergantung kepada besar atau lamanya majlis
perkahwinan itu diadakan.
Untuk membolehkan pengantin ni
bersatu, satu upacara khas dibuat. Pasangan pengantin tersebut dikehendaki
makan di dalam pinggan dan mangkuk yang sama. Upacara ini dihadiri oleh
keluarga kedua-dua pihak. Ibu bapa pengantin lelaki tidak boleh sama sekali
hadir di rumah pengantin perempuan sebelum pasangan itu sah bersatu.
2.1.1.4 Majlis Perkahwinan
Hantaran kahwin biasanya terdiri
daripada pelbagai jenis makanan, alat untuk adat istiadat dan barang untuk
memperteguhkan semangat. Barang hantaran untuk memperteguhkan semangat ini
dikenali sebagai tasor. Tasor ialah tempat pinang yang diperbuat daripada
tembaga atau perak. Tasor ini dibawa sendiri oleh pengantin pada hari
perkahwinan. Alat untuk adat istiadat pula dinamakan 'tinokol' iaitu terdiri
daripada canang, gong dan tajau (tempayan). Jumlahnya menurut darjat orang yang
berkahwin itu. Barangan ini juga dibawa pada hari perkahwinan.
Jenis makanan pula ialah babi atau
kerbau dan jumlahnya bergantung kepada kemampuan keluarga tersebut. Binatang
tersebut diberikan kepada pihak perempuan dua atau tiga hari sebelum
berlangsungnya hari perkahwinan. lni kerana binatang itu akan disembelih dan dimasak
untuk upacara makan di rumah pengantin perempuan nanti. Sebuah tajau berisi
tapai beras yang dinamakan lihing, mesti dibawa pada hari perkahwinan. Lihing
ialah tapai yang sudah menjadi arak. Lihing diminum beramai-ramai dalam pesta
kahwin di rumah pengantin perempuan.
Selain daripada empat hantaran yang
menjadi asas bagi orang Kadazan, terdapat beberapa barangan lain yang turut
dibawa untuk memperlengkap dan memperindahkan majlis hantaran itu. Ini terserah
kepada janji yang dibuat semasa majlis pertunangan, juga berdasarkan kemampuan
kedua-dua belah pihak. Serendah-rendah darjat perkahwinan itu mesti dibuat
dengan upacara adat, pemujaan agama, pesta bersukaria dan makan minum.
Sesingkat-singkat pesta pula adalah antara dua atau tiga hari di rumah pengantin
perempuan. Bagi mereka yang berkemampuan, majlis dibuat selama tujuh hingga
empat belas hari.
Walaupun perkahwinan pasangan suami
isteri itu sudah sah di sisi agama dan kepercayaan, mereka masih belum boleh
bersatu pada hari dan malam pertama. Paling cepat mereka hanya boleh bersatu
pada malam kedua, malah ada yang mengambil masa selama seminggu atau dua minggu
berikutnya. Kesemuanya ini bergantung kepada besar atau lamanya majlis
perkahwinan itu diadakan.
Untuk membolehkan pengantin ni
bersatu, satu upacara khas dibuat. Pasangan pengantin tersebut dikehendaki
makan di dalam pinggan dan mangkuk yang sama. Upacara ini dihadiri oleh
keluarga kedua-dua pihak. Ibu bapa pengantin lelaki tidak boleh sama sekali
hadir di rumah pengantin perempuan sebelum pasangan itu sah bersatu.
Majlis perkahwinan orang Kadazan
memakan masa selama tiga hari. Perkara yang paling penting dalam upacara
perkahwinan ialah miohon pinisi iaitu upacara menukar gumpalan nasi. Untuk
memulakan upacara ini, pengantin lelaki dan perempuan duduk berhadapan di
tengah-tengah bulatan gadis-gadis yang ber-pakaian tradisional berwarna hitam.
Di hadapan mereka terletak seperiuk
nasi dan kedua-dua pengantin akan menggenggam nasi dan periuk tersebut untuk
dijadikan gumpalan sebesar telur ayam. Kemudian kedua-duanya akan
bertukar-tukar gumpalan nasi itu, lalu dimakan. Upacara miohon pinisi merupakan
nazar perkahwinan menurut cara tradisional. Setelah upacara ini dilakukan,
makanan dan minuman pun dihidangkan kepada para tetamu yang hadir. Gong dibunyikan
semula, diikuti dengan pertunjukan tarian sumazau.
2.1.2 Mendiri dan Masuk Rumah Baru
Mendirikan dan masuk rumah baru
hendaklah dimulai dengan upacara "Tumedek" atau menanda. Upacara ini
hendaklah dilakukan pada hari-hari penting bagi masyarakat Dusun yang dipanggil
"Tadau Rampagas, Tanob, Selimpunan do kesilau, Selimpunaan Tadau Daat,
Selimpunaan Tulan Daat, Kepuposan Tulan Daat dan Selimpunan Tulan Kelimo".
Begitu juga dengan masuk rumah baru harus pada hari-hari yang terpilih dan diiringi
dengan upacara sembahyang doa atau Megembawon / Mengendi. Upacara ini dilakukan
oleh golongan tua yang mahir untuk mengendi. Lazimnya golongan perempuan yang
melakukan upacara megendi dan bukan daripada golongan leleki.
2.1.3 Adat Kelahiran
2.1.3.1 Sewaktu Mengandung
Bidan merupakan orang yang
bertanggungjawab tentang kelahiran seorang anak. Bidan terdiri daripada kaum
perempuan yang lanjut usia dan mengetahui tentang selok-belok perubatan
masyarakat Kadazan secara menyeluruh. Tugas bidan meluas iaitu sejak bayi di
dalam kandungan sehinggalah selamat dilahirkan.
Sejak di dalam kandungan lagi bidan
memastikan keadaan bayi berada di dalam keadaan sihat. Kandungan akan dijaga
dengan baik dan bidan memberi beberapa pantang larang kepada ibu mengandung.
Ini penting supaya kandungan berada di dalam keadaaan sihat. Apabila sahaja
bayi dilahirkan, tugas bidan lebih berat. Bidan perlu memastikan bayi dalam
keadaan sihat terutama jika seseorang itu beranak sulung.
2.1.3.2 Bersalin
Biasanya ibu yang bersalin dikenakan
pantang. Bagaimanapun bilangan hari berpantang bergantung kepada unsur kasta.
Bagi orang kebanyakan tempoh berpantang ialah tujuh hari. Bagi orang yang
berdarjat, tempoh pantangnya ialah 21 hari. Manakala bagi yang berdarjat lebih
tinggi, tempohnya ialah 44 hari.
Sepanjang tempoh berpantang, si
suami tidak dibenarkan berada jauh dari rumah. Sejak hari kelahiran hingga
tamat tempoh berpantang, ibu dan anak yang baru lahir diberi kawalan secara
mistik oleh bidan agar tidak diganggu oleh makhluk halus. Biasanya jampi
mantera digunakan untuk mengusir makhluk halus di sekitar tanah. Tempat darah
yang mengalir ketika ibu itu bersalin, digantung dengan daun-daun limau.
Antara pantang yang mesti diikuti
oleh ibu yang bersalin ialah dia tidak boleh makan ikan yang bertulang keras,
ikan yang berduri, nasi sejuk dan nasi bercampur air seperti bubur. Manakala
bagi bayi yang baru lahir terutamanya dari hari pertama hingga hari ke tujuh,
bayi tidak boleh dibawa ke ruang yang terdedah, umpamanya ke halaman rumah. Ini
untuk mengelakkan bayi itu daripada diganggu oleh roh jahat yang dinamakan
Rogon Gaiyah.
Bidan juga akan memastikan ahli
keluarga yang lain supaya pintu rumah kediaman mereka diikat dengan sejenis
daun yang dipanggil wongkong. Daun itu menunjukkan rumah tersebut telah
menerima ahli baru. Justeru itu sahabat-handai yang tinggal di kawasan itu
tidak boleh berkunjung melainkan saudara-mara yang terdekat.
Selain mengurus tentang kelahiran
anak, bidan ini juga bertanggungjawab tentang ubat-ubatan yang terdiri daripada
akar-akar kayu, herba dan sebagainya. Pada masa yang sama beberapa urutan akan
dilakukan ke atas ibu yang baru bersalin untuk memulihkan tenaga yang hilang
semasa bersalin dahulu. Bidan juga perlu tahu meramu pelbagai jenis bahan untuk
dijadikan ubat-ubatan.
Bidan yang tahu tentang kegunaan
sesuatu jenis herba untuk setiap penyakit merupakan satu kelebihan. Biasanya
akar-akar kayu atau herba dibentuk menjadi ubat yang mujarab dan boleh
mengubati pelbagai penyakit. Antara herba yang paling banyak digunakan dalam
masyarakat Kadazan ialah cekur, akar kacip fatimah, halia dan pelbagai jenis
lagi. Kebanyakan tumbuhan herba ini diperoleh di kawasan persekitaran.
Terdapat pelbagai jenis bentuk ubat
yang boleh dibuat oleh bidan untuk menyembuh sesuatu penyakit. Bidan boleh
merebus sahaja tumbuhan herba itu dan kemudian diberi minum kepada ibu-ibu yang
baru bersalin. Cara ini diamalkan oleh sebilangan besar bidan. Cara lain yang
turut digunakan ialah dengan mencampurkan minyak kelapa dan kemudian diurut pada
bahagian yang sakit. Cara ini digunakan kepada ibu-ibu yang baru bersalin untuk
memulihkan semula tenaga mereka.
Sungguhpun kerajaan telah
menyediakan pelbagai kemudahan untuk pesakit, tetapi bidan kampung masih lagi
diperlukan. Ini adalah kerana kebanyakan masyarakat Kadazan mendiami kawasan
pedalaman yang jauh dari klinik atau hospital. Oleh itu peranan bidan amat
popular di kalangan mereka.
2.1.3.2 Selepas Lahir
Adat memberi nama anak dilakukan
setelah bayi itu berumur lapan hari. Anak itu diberi nama sebanyak dua kali,
iaitu nama sementara dan nama sebenar. Pemberian nama sementara mesti dibuat
kerana kalau terlalai memberi nama sementara seberapa segera, roh jahat iaitu
Rogon Gaiyoh dipercayai akan mendahului memberi nama dan atas sebab itu, dia berhak
menuntut anak tersebut.
Upacara rasmi memberi nama sebenar
dibuat pada hari kelapan di beranda rumah. Pada hari itu juga anak tersebut
dibawa keluar rumah buat pertama kalinya. Keluarga, jiran dan orang kenamaan di
seluruh kampung dijemput hadir untuk berbincang dan menentukan nama anak itu.
Upacara ini disebut Madsapi atau Modsopik, lengkap dengan mentera dan
tatacaranya. Nama-nama yang dicadangkan itu dikumpul dan dipilih. Pemilihan
nama dibuat berdasarkan segala macam peristiwa yang berlaku ketika anak itu
dilahirkan. Kadangkala nama itu diambil daripada nama salah seorang ahli
keluarga mereka.
Setelah anak itu berusia kira-kira
satu bulan, upacara turun tanah atau disebut Mintuhun atau Minuhun dilakukan.
Anak itu dibawa oleh ibunya sendiri. Beberapa baranga dibawa bersama iaitu :
·
Sebuah berait atau bakul
yang dianyam daripada rotan, bertutup dan bertali untuk disondong. Berait ini
diisi dengan pelbagai alatan.
- · Sebilah mamadik iaitu pisau kecil yang digunakan untuk menghalau Rogon Gaiyoh.
- · Serangkai Komburongoh, iaitu jerangau sejenis rumput yang dianggap ibu kepada segala semangat dalam upacara perubatan tradisi mereka.
- · Sebuah siud iaitu tangguk yang diperbuat daripada jaring.
Sebelum memijak tanah, tapak anak
tersebut diconteng dengan arang kuali dengan satu garis lurus hingga ke atas
dahinya. Setelah selesai, barulah kaki anak itu dipijakkan ke tanah. Ketika
anak itu dibawa semula ke dalam rumah, ibunya akan membawa bersama sedikit
rumput-rampai dari halaman rumah yang sudah dipijak oleh anaknya. Kemudian
rumput itu dicampurkan ke dalam air mandian tersebut.
2.1.4 Kematian atau "Kepataiyen"
Bagi masyarakat Kadazan, mereka
mempercayai kepada alamat akan mati yang dipanggil mogombiruoh. Perkara ini
boleh diandaikan oleh dukun melalui mimpi, di mana ramalan akan diberi oleh
dukun tersebut. Kesembuhan penyakit juga boleh diketahui melalui cara yang
sama. Bila kematian berlaku dalam masyarakat Dusun tradisi, ahli keluarga si
mati akan memukul gong "Tontong sanang"yang bertujuan memberitahu ada
kematian dalam ahli keluarga dan disertai turun dari rumah atau
"menuhon" bertujuan cuba menahan roh simati atau kedwo-dwo melalui
benda-benda yang diambil dipersekitaran halaman rumah si mati untuk disapukan
di ubun-ubun kepala si mati dengan harapan si mati hidup semula.
Selain itu, satu lagi alat
komunikasi digunakan untuk memberitahu masyarakat kampung bahawa adanya
kematian dalam sesebuah keluarga iaitu menggunakan buluh untuk dibunyikan atau
"Mengarasapong". Semasa si mati dibawa ke kubur, ahli-ahli keluarga
akan meraung-raung dan memukul bekas letak si mati. Pada malam pada hari
perkuburan, ahli keluarga akan mengadakan upacara memisah dengan menutup semua
lampu dalam rumah. Tujuannya ialah agar roh si mati akan balik ke rumah untuk
"megoit-megoit" atau membawa dan mengambil barang-barang milik si
mati. Pada hari ketiga (3) pula, ahli keluarga simati mengadakan upacara
pembahagian atau "Ikidan / angkiban" .
Benda yang boleh dijadikan angkiban
ialah ternakan dan tanaman. Tujuannya ialah mengadakan pembahagian harta untuk
simati. Contoh narrator ialah " Anu bin Dia, ini saja bahagian mu. Jangan
lagi ganggu kami". Pembahagian ini dilakukan dengan tangan kiri dan
membelakang. Pada hari kelima atau ketujuh pula, upacara keselamatan yang
dipanggil "Memagompi" melalui upacara mengendi dilakukan dengan
bantuan sesorang yang mahir megendi.
Berikut adalah adat-adat yang sering
dilakukan oleh masyarakat Kadazan apabila berlaku sesuatu kematian.
2.1.4.1 Semasa Kematian
Terdapat beberapa adat yang
dilakukan ketika berlakunya sesuatu kematian di kalangan masyarakat Kadazan,
antaranya ialah adat memberitahu, berjaga-jaga dan moginupus.
2.1.4.2 Memberi Tahu
Apabila salah seorang di kalangan
masyarakat Kadazan meninggal dunia, semua penduduk kampung akan diberitahu
tentang kematian tersebut. Ini penting kerana setiap ahli masyarakat perlu
bekerjasama supaya kesedihan tidak hanya dialami oleh keluarga si mati.
Oleh kerana masyarakat Kadazan kaya
dengan pantang-larang, dalam soal kematian juga pantang-larang itu amat
dititikberatkan. Setiap anggota masyarakat Kadazan tidak boleh melakukan
apa-apa pekerjaan terutama apabila upacara pengkebumian dilakukan. Pekerjaan
menanam padi amat dilarang. Mengikut kepercayaan masyarakat Kadazan sekiranya
mereka melakukan juga pekerjaan tersebut kerja-kerja itu hanyalah sia-sia
kerana tidak mendatangkan hasil. Selain itu kemungkinan penyakit akan menimpa
mereka pula.
Namun pantang larang itu hanya
dikenakan kepada mereka yang tinggal di kawasan yang berhampiran sahaja,
manakala masyarakat Kadazan yang tinggal berjauhan masih boleh melakukan
sebarang pekerjaan.
2.1.4.3 Berjaga-Jaga
Selepas dimandikan dan seluruh badan
dilap, mayat tersebut akan dipakaikan dengan pakaian yang indah-indah dan
kemudian direnjiskan dengan air wangi. Sekiranya semasa hidup si mati menghisap
rokok, ahli keluarga akan memasukkan rokok ke dalam mulut si mati supaya tidak
kempunan. Begitu juga dengan cerut yang diselitkan pada bibirnya buat seketika.
Mayat akan disimpan di rumah selama
beberapa hari iaitu selama tiga, lima atau tujuh hari sebelum dikebumikan.
Semasa mayat diletakkan di ruang tamu, mayat akan dijaga dengan baik supaya
tidak ada binatang yang melangkahinya terutama kucing hitam. Masyarakat Kadazan
percaya sekiranya kucing hitam yang melangkah, mayat akan bangun dan mengamuk
sehingga boleh membunuh mereka yang berada di situ.
Tujuan berjaga adalah untuk
mengawasi iblis atau jin yang menyerupai seekor burung besar yang digelar
pendaatan. Mereka percaya burung itu hendak menerbangkan mayat. Untuk mengelak
daripada serangan burung itu, mereka menyangkut pakaian di sekeliling mayat.
Burung itu akan menyangka pakaian tersebut adalah tubuh rnanusia.
Suasana di dalam rumah juga
hendaklah sunyi. Sesiapa pun tidak dibenarkan bercakap kasar atau marah-marah.
Cuma pukulan gong dan gendang sahaja yang kedengaran, yakni dipalu
perlahan-lahan. lrama gendang itu disebut surabaya. Bunyi-bunyian itu hanya
dipalu tiga kali dalam sehari iaitu semasa matahari terbit, matahari terbenam
dan waktu tengah malam.
2.1.4.4 Moginupus
Moginupus adalah bahasa Kadazan yang
bermaksud simpati terhadap si mati. Ahli keluarga, saudara mara dan sahabat
handai akan menangis sekuat hati sebagai menunjukkan simpati terhadap si mati.
Mereka memukul harta benda seperti gong, tajau atau apa-apa sahaja yang
terdapat di sekeliling rumah sebagai marah terhadap iblis atau jin yang telah menyebabkan
kematian.
Bagi keluarga yang kaya, kerbau atau
lembu akan disembelih pada hari pengkebumian sebagai penghormatan yang
terakhir. Daging kerbau yang telah dimasak dimakan bersama oleh semua orang
yang hadir pada hari itu. Tanduk kerbau atau lembu yang telah dikorbankan akan
disangkutkan pada kayu nesan kubur si mati nanti.
2.1.4.5 Pengebumian
Pada umumnya masyarakat Kadazan akan
mengusung mayat dengan menggunakan keranda atau tajau. Oleh itu mayat terlebih
dahulu dimasukkan ke dalam kain yang dibungkus dan diikat pada sebatang kayu
untuk memudahkan orang ramai mengangkat mayat tersebut. Usungan mayat itu
seringkali disertakan dengan paluan gong, gendang, letupan mercun atau
senapang. Bunyi-bunyian ini dilakukan secara tenus menerus sehingga ke kawasan
perkuburan. Adalah lebih baik sekiranya bunyi itu berterusan untuk menakutkan
hantu daripada meresap masuk ke tubuh mayat.
Apabila tiba di kubur, mayat itu
dijampi oleh seorang tua yang dikhaskan menunggu di liang kubur. Liang itu
disapu dengan daun pinang hijau untuk mengelakkan semangat orang ramai yang
mengikut ke kubur itu tinggal di liang tersebut. Kemudian mayat diletakkan di
dalam liang dan sebatang kayu beringin dicacakkan di atas pusat mayat. Selepas
itu barulah mayat dikambus dengan tanah. Tujuan berbuat demikian untuk
mengetahui adakah si mati ingat pada keluarganya atau tidak. Kalau kayu itu
bertunas bererti dia masih ingat pada keluarganya tetapi jika tidak, si mati
dianggap sudah melupai mereka yang masih hidup.
Bagi masyarakat Kadazan dari
kalangan yang berada, mayat ahli keluarga mereka akan dimasukkan ke dalam
sebuah tajau yang besar dan ditutup rapat sebelum ditanam. Sebaik sahaja mayat
diusung ke kawasan perkuburan sebuah tajau yang besar dan berukiran lebih
cantik akan diletakkan ke atas kubur. Ada juga di kalangan masyarakat Kadazan
yang memasukkan tajau itu ke dalam hang lahat. Mayat yang dimasukkan ke daham
tajau tidak akan dimasukkan ke dalam kubur sebaliknya di dalam rumah beberapa
hari atau diletakkan ke sebuah pondok yang dibina. Ini adalah untuk menanti
saudara-mara yang jauh memberi penghormatan terakhir kepada mayat tersebut
sebelum dikebumikan.
Setelah itu sebuah pondok kecil
beratap daun atau zink dan berdinding papan yang penuh dengan ukiran yang
cantik akan didirikan di tengah-tengah kawasan perkuburan. Di tengah-tengah
pondok pula diletakkan beberapa jenis kain dan pakaian, cekapa yang berisi
dengan sirih pinang, rokok dan sebagainya mengikut kemampuan dan kegemaran si
mati semasa hidup.
Ahli keluarga si mati perlu
menghantar makanan pada tiap-tiap petang selama tujuh hari berturut-turut.
Mengikut kepercayaan masyarakat Kadazan, sebelum roh si mati berpindah ke
tempat lain, roh itu masih memerlukan makanan daripada keluarganya yang masih
hidup. Bahan makanan yang disediakan untuk si mati tidak boleh diusik oleh
sesiapa. Jika diganggu juga seseorang itu akan dikenakan sugit atau denda
sebanyak RM5 atau seekor ayam.
Mengikut kepercayaan masyarakat
Kadazan, sekiranya masa pengkebumian dilakukan pada hari hujan, bermaksud si
mati berada dalam kesedihan yang diibaratkan sebagai hujan yang turun itu
adalah air mata si mati. Jika panas terik bermakna si mati mendapat kebahagiaan
kelak. Bagi mereka yang menguruskan kematian, ahli keluarga wajib menghadiahi
mereka sehelai sapu tangan dan dua lembar benang menah. Selain itu mereka juga
akan diberi daging kerbau atau lembu.
Apabila balik ke rumah
masing-masing, mereka tidak boleh terus naik ke rumah kerana dikehendaki mandi
terlebih dahuhu. Semua pakaian ditanggalkan dan direndam sehingga keesokan hari.
Barangan yang dipinjam untuk menguruskan hal si mati di rumah, apabila
dikembalikan hendaklah dihadiahkan seekor ayam hitam atau putih kepada tuan
punya barang. Banang-barang atau harta benda yang ada di dalam rumah si mati
pula mestilah dikemaskan dan dicuci sehingga bersih.
2.1.4.6 Selepas Kematian
Sekiranya berlaku kematian, majlis
makan akan diadakan. Majlis ini mempunyai beberapa tahap iaitu:
- - Makan Tiga dan Tujuh Hari
- - Makan Empat Puluh Hari
- - Makan Seratus Hari
- - Makan TigaTahun
2.1.4.6.1 Makan Tiga dan Tujuh Hari
Setelah genap tiga hari mayat
dikebumikan, kenduri makan tiga hari akan diadakan pada malam hari. Pada masa
itu keluarga si mati akan menitikkan tiga titik lilin ke bawah rumah melalui
celah lantai. Sekiranya adat makan tujuh hari dilakukan, titikan lilin sebanyak
tujuh kali pula dilakukan.
Kenduri ini hanya diadakan secara
kecih-kecilan sahaja. Hanya saudara-mara dan sahabat-handai yang terdekat
sahaja dipanggil menghadiri kenduri tersebut. Makanan yang disediakan adalah
makanan harian masyarakat Kadazan dan tidak ada makanan istimewa yang
disediakan.
2.1.4.6.2 Makan Empat Puluh Hari
Kenduri ini diadakan selepas empat
puluh hari kematian si mati. Kenduri kali ini berbeza daripada kenduri yang
pertama kerana diadakan pada waktu siang dan malam. Kenduri ini juga lebih
besar dengan memanggil seluruh keluarga yang ada pertalian dengan keluarga si
mati, sahabat handai yang jauh dan dekat. Dari segi hidangan lebih banyak,
mencakupi lauk-pauk, kuih-muih dan buah-buahan yang lazat. Nasi, daging dan
buah-buahan disediakan dengan banyak sekali untuk dijamu kepada masyarakat
setempat.
Dalam kenduri itu juga seorang
kanak-kanak lelaki yang biasanya anak si mati akan pergi ke kubur bapa atau
ibunya dengan tujuan menjemput si mati untuk menyertai kenduri tersebut.
Setelah kanak-kanak itu pulang dari perkuburan, barulah mereka yang berada di
rumah si mati boleh menjamu selera.
Pada malam berikutnya gong dan
gendang dipalu secara serentak. Anak-anak si mati mulai menari tarian semazau
mengelilingi hidangan yang disediakan secara bergilir-gilir mengikut usia.
Kemudian diikuti cucu-cucu si matinya pula dan akhirnya saudara-mara yang
berdekatan. Selepas upacara menari Semazau selesai, barulah hidangan boheh
dimakan oleh tetamu yang berada di situ.
2.1.4.6.3 Makan Seratus Hari
Kenduri akan terus diadakan setelah
seratus hari kematian. Kenduri kali ini lebih besar jika dibandingkan dengan
kenduri empat puluh hari. Jika kenduri dahulu hanya muzik dimainkan, hanya
dijamukan dengan ayam, kuih-muih atau buah-buahan, tetapi kali ini kenduri
dilakukan dengan menyembelih seekor kerbau atau lembu. Pada masa yang sama
beberapa ekor ayam turut disembelih.
Tujuan kenduri seratus hari ini
diadakan untuk merasmikan penukaran pakaian putih yang selama ini dipakai sebagai
pakaian berkabung keluarga si mati dengan pakaian biasa. Kemudian rambut juga
digunting mengikut adat masyarakat Kadazan. Sebaik sahaja ditanggalkan, pakaian
tersebut segera dibakar. Ahli keluarga bebas memakai pakaian mengikut kegemaran
masing-masing. Dengan ini mereka percaya segala kekotoran atau bala yang
terlekat pada tubuh mereka akan hilang. Semangat roh si mati juga akan hilang
dari tubuh badan mereka.
2.1.4.6.4 Makan Tiga Tahun
Kenduri makan tiga tahun merupakan
kenduri yang paling besar dan meriah berbanding kenduri-kenduri yang diadakan
sebelum ini. Kenduri ini dinamakan Kenduri Minum yang bermaksud makan-makan
untuk kenangan.
Dalam
kenduri ini pelbagai jenis makanan disediakan oleh ahli keluarga si mati secara
bergotong-royong dengan saudara-mara dan sahabat-handai. Sebanyak tujuh ekor
ikan pari, tujuh ekor ikan yu, tujuh tandan pisang, empat belas ikan lain, satu
tempayan tuak, tujuh ekor arak benas, tiga tempayan air tapai, 30 gantang kuih
kelupis dan seekor kerbau disediakan
Kenduri ini diadakan pada waktu
malam dan dimulakan pada pukul lapan malam. Sebanyak tujuh talam atau dulang
hidangan khas yang mengandungi 30 biji kelupis, seekor ikan yu, seekor ikan
pari, dua sikat pisang dan sebatang lilin. Seorang wanita yang telah lanjut usia
perlu ada bersama hidangan tersebut yang dijadikan pengurus yang lebih dikenali
sebagai pengupeh di kalangan masyarakat Kadazan.
Pengupeh akan duduk di sebelah
hidangan tersebut dengan memegang sebilah pedang. Kemudian sebatang lilin yang
ada di setiap hidangan dinyalakan. Sebaik sahaja pengupeh menghidupkan lilin,
dia akan menjampi untuk memanggil hantu yang hendak makan hidangan tersebut.
Hidangan yang ada di dalam talam dimasukkan ke dalam sebuah tempurung kelapa
dan tempurung itu akan diletakkan di pangkal tangga rumah. Ini adalah untuk
memberitahu hantu supaya tidak mengacau ahli keluarga yang masih hidup di situ.
Sebaik sahaja pengupeh naik ke atas
rumah, paluan gong dan gendang akan dibunyikan mengikut nama gendang minum
tapai. Ini diikuti dengan tarian semazau yang terlebih dahulu dimulakan oleh
seorang lelaki yang dianggap sebagai ketua rumah di situ. Pengupeh akan bangkit
untuk memberi minum secawan arak dan secawan tapai kepada lelaki ketua rumah.
Pengupeh juga menyorongkan celapa yang berisi sirih pinang. Selepas itu
pengupeh menarikan tarian semazau dan menari mengeliling hidangan tersebut sambil
diikuti penari yang lain.
Penari pertama perlu menghabiskan
arak yang diberi oleh pengupeh dengan sekali teguk. Pada mulanya tarian semazau
ditarikan oleh ahli keluarga dan saudara mara si mati. Selepas itu barulah
terbuka kepada orang ramai yang berada di situ. Selain menarikan tarian
semazau, acara berbahas pantun juga turut dilakukan. Acara ini dinamakan
bobogoh daham bahasa Kadazan. Mereka akan membahagikan kepada dua kumpulan yang
diketuai oleh seorang lelaki yang telah lanjut usia. Sekiranya salah seorang
daripada ahli kumpulan tidak dapat menjawab pantun, mereka dikehendaki meminum
arak sekaligus.
Pada keesokan harinya, hidangan
perlu diletak di ruang tamu. Talam hidangan itu diperbuat daripada tembaga dan
diisi dengan sirih pinang dan rokok daun. Pada waktu malam pesta diadakan pula.
Tarian semazau akan ditarikan dengan rancak sekali. Pada mulanya seorang lelaki
yang mahir menarikan tarian semazau akan memulakan tarian dengan diikuti oleh
tujuh penari perempuan. Selepas itu barulah tarian semazau terbuka kepada penari
lain secara bergilir-gilir.
Seperti agama lain, masyarakat
Kadazan percaya tentang kejadian roh dan jasad yang bergabung dalam diri
seseorang. Setelah seseorang itu mati bermakna perpisahan antara jasad dan roh
berlaku. Dalam masyarakat Kadazan, mereka yang belum beragama percaya apabila
mereka meninggal dunia, roh meneka akan berkunjung dan berehat di kemuncak
gunung Kinabalu untuk selamanya. Oleh yang demikian masyanakat Kadazan
mempercayai gunung Kinabahu adalah tempat terakhir bagi kehidupan masyarakat
mereka.
2.1.5 Hari Keluarga atau "Meginakan"
Masyarakat Dusun mempunyai upacara
perpaduan keluarga yang dipanggil meginakan. Semua ahli kelurga dijemput dan
satu upacara menyembahyangkan arak Gampian Kinomol yang diketuai oleh mereka
yang mahir megendi serta dijalankan pada waktu malam. Setelah selesai upacara
tersebut, mereka mengambil bambu atau "Telutuk" untuk dipukul
"Tontongon" bagi mengeluarkan bunyi. Menurut kepercayaan mereka
memukul bambu bertujuan memperbaiki dunia. Hari keluarga ini dihadiri semua
ahli keluarga dan masyarakat kampung selama 7 hari berturut-turut.
2.1.6 Ketian
Ketian ialah seorang lelaki yang
menyebabkan seorang perempuan mengandung tanpa sebab perkahwinan yang sah.
Natijahnya lelaki dicaci dan dikehendaki membayar denda atau sogit berupa babi
atau kerbau. Tujuannya menyejukkan panas dalam ahli keluarga dan masyarakat
kampung serta memberitahu masyarakat kampung bahawa pesalah telah dihukum
setimpal dengan kesalahannya.
2.1.7 Mencuri atau "Manakau"
Pencuri dapat dikenal pasti dengan
bantuan bomoh yang mahir melalui upacara "mengintutun". Alat-alat
yang digunakan semasa mengintutun ialah telur ayam atau cermin. Semasa
mengintutun, beberapa ahli keluarga dan masyarakat kampung datang sama-sama
menyaksikan upacara mengintutun. Biasanya, bomoh akan memberitahu siapa yang
mencuri dan biasanya tuduhan bomoh dipercayai oleh ahli keluarga dan majoriti
masyarakat. Implikasinya, orang yang kena tuduh akan mendapat cacian dan celaan
masyarakat kampung untuk beberapa waktu. Sebaliknya, pesalah yang melakukan
kesalahan besar seperti mencuri kerbau boleh dihalau keluar "elohon"
dari kampungnya.
2.1.8 Kahwin Bersaudara atau "Kepingaian Miadpinai"
Adalah menjadi kesalahan besar bagi
masyarakat Dusun, jika seseorang lelaki atau perempuan berkahwin dengan
seseorang yang dipercayai masih ada talian persaudaraan. Jika perkahwinan
dilangsungkan juga, si lelaki dan perempuan akan dikenakan hukuman denda iaitu
"Pitas" yang terdiri daripada 7 kerbau, 7 ayam, 7 perang, 7 tajau dan
7 mangkuk. Tujuannya ialah memutuskan tali persaudaraan untuk membolehkan
mereka berkahwin. Pitas bagi lelaki hendaklah diberi kepada pihak keluarga
perempuan dan pitas perempuan pula diberikan kepada keluarga lelaki. Pembayaran
pitas ini dipanggil "Mesulak" atau sama-sama membayar denda
(bertukar-tukar barang denda).
2.1.9 Curang atau "Melapau"
Seseorang lelaki atau perempuan yang
telah berkahwin tidak boleh berlaku curang terhadap si suami atau si isteri .
Jika berlaku kecurangan hendaklah dikenakan denda berupa kerbau atau babi.
Tujuannya adalah dimakan bersama ahli keluarga yang dicuranginya iaitu isteri
atau suami dan anak-anak.
2.1.9 Asal usul makanan
Lazimnya, menurut kepercayaan suku
kaum Kadazandusun, padi berasal daripada isi manusia yang bernama Huminodun.
Huminodun ialah seorang gadis jelita anak kepada Kinoingan. Kinoringan ialah
nama Tuhan bagi nenek moyang suka kaum Kadazandusun.
Kinoringan telah mengorbankan
anaknya Huminodun demi mengatasi masalah kebuluran di dunia. Menurut
kepercayaan suku kaum ini, segala jenis bahan makanan yang utama berasal dari
pelbagai bahagian badan Huminodun. Beras dari isinya yang putih melepak;
darahnya yang merah telah bertukar menjadi lada; halia pula adalah jari jemari
Huminodun; bawang 'tagaas' berasal dari rambut Huminodun; giginya bertukar
menjadi jagung; kepalanya pula menjadi kelapa dan sebagainya.
Oleh itu demi menghormati dan
mensyukuri pengorbanan Kinoringan dan Huminodun, nenek moyang suku kaum ini
mengadakan upacara-upacara adat seperti Momohizan dan Humabot.
2.1.9.1 Upacara Momohizan
Upacara Momohizan ini diadakan pada
bulan Ogos atau bulan September apabila padi selesai dituai. Upacara momohizan
diadakan untuk memuja semangat padi dan memberi makan kepada penjaga semangat
padi supaya membantu untuk menyuburkan padi dan melindungi padi dari sebarang
penyakit atau bencana alam. Upacara momohizan biasanya berlangsung dirumah
keluarga suku kaum Kadazandusun golongan berada. Sementara itu golongan yang
kurang berada akan meminta untuk didoakan bersama ataupun dalam bahasa
Kadazandusun 'mikiompit'.
Dua minggu sebelum upacara ini
diadakan tuan rumah akan meminta para penduduk kampung untuk menolongnya
menyediakan 'tapai' iaitu sejenis minuman keras tradisi Kadazandusun. Upacara
Momohizan dimulakan pada sebelah malam iaitu setelah semua jemputan hadir.
Beberapa orang Bobohizan (bomoh suku kaum Kadazandusun) yang berpakaian serba
hitam akan berkumpul dan memulakan upacara ini dengan memanggil 'miontong
pomumuon' (penjaga rumah/semangat padi) Apabila selesai membaca mantera
pemanggilan dalam kata lain apabila semua miontong dan 'tasab' (malaikat padi)
sudah dihimpunkan maka Bobohizan akan menaburkan serbuk ragi (manasad) di atas
nasi yang telah dihidangkan di atas nyiru dan diletakkan di ruang tengah rumah.
Adalah dipercayai bahawa perbuatan
manasad dilakukan bersama-sama dengan miontong. Setelah selesai manasad, nasi
yang ditabur dengan ragi itu kemudian diisi ke dalam sukat (saging) dan diatas
nasi itu diletakkan arang (popou), kemudian mulut sukat ini akan ditutup dengan
daud simpur (daingin). Kemudian Bobohizan akan mengisi beras ke dalam nyiru
yang berbentuk segitiga (hihibuh), ketua Bobohizan akan memungut sedikit beras
dari nyiru dan meletakkannya ke atas gendang.
Sambil membaca mantera, Bobohizan
akan mengetuk gendang dan kemudiannya memakan beras itu, tujuannya ialah untuk
menjemput miontong sama-sama memakan beras tersebut. Selepas itu beberapa orang
pelatih Bobohizan yang terdiri daripada sumandak (gadis-gadis sunti) akan
berkumpul dan memukul gendang sambil menyanyi dan membaca mantera 'tumingak'
dan diikuti dengan mantera 'sumava'. Seiringan dengan itu Bobohizan akan
membungkus nasi dengan daun simpur. Nasi yang dibungkus ini kemudiannya
dipungut sedikit-sedikit lalu diisi ke dalam tempayan kecil. Tempayan ini
kemudiannya diletakkan di atas batang bambu yang tingginya kira-kira tiga kaki
dan hujung bambu itu diletak untuk tempayan itu diletakkan. Batang bambu ini
diikat pada tiang rumah dengan menggunakan tali kyang diperbuat daripada kelapa
(hisad).
Setelah itu Bobohizan akan menjemput
'miontong' untuk minum tapai (moginum) bersama-sama. Setelah itu bobohizan akan
bersedia untuk menjemput dewata dari kayangan untuk turut serta makan minum dan
memohon kepada mereka untuk menjaga dan melindungi padi serta keluarga suku
kaum Kadazandusun.
Pelatih Bobohizan akan membaca
mentara'mingau' dan diikuti dengan mentera 'kumodong sakazan' ini ialah untuk
memanggil semangat kenderaan yang menurut mereka berbentuk perahu dan akan
belayar terapung-rapung di udara. Para Bobohizan akan menutup muka mereka
dengan kain sambil membaca mantera 'modsuut/soikung' iaitu memanggil roh-roh
kayangan. Para Bobohizan ini akan menentukan arah tujuan masing-masing,
biasanya dua orang Bobohizan akan belayar ke kayangan (minsavat).
Acara 'modsuut' ini diiringi dengan
paluan gong tanpa henti dan Bobohizan pula membaca mantera dan
mengoncang-goncangkan alat bunyian mereka yang diperbuat serpihan-serpihan besi
disangkutkan pada serpihan tulang rusuk manusia yang dipercayai diturunkan oleh
nenek moyang mereka yang merupakan pahlawan peperangan (misasangod). Alat bunyian
ini dipanggil 'sindayang'.
Antara bahan makanan yang dihidang
di tengah rumah sebagai jamuan 'mintong' ialah nasi, tapai, jeruk ikan (nosom)
yang digaul dengan halia dan padi (santadang paai). 'Modsuut' memakan masa yang
agak lama iaitu lebih kurang dari jam 1.00 tengah malam hingga jam 5.00 subuh.
Apabila roh Bobohizan itu sudah turun ke bumi dengan roh-roh kayangan, maka
Bobohizan akan berehat sebentar, samada mereka akan tidur atau makan.
Semasa Bobohizan berehat, para
jemputan akan menarikan tarian tradisional Kadazandusun iaitu sumazau. Di
sebelah pagi pula iaitu lebih kurang jam 6.00 pagi Bobohizan akan memalu
gendang sambil membaca mantera 'mihung', 'painsan', 'monduvazan dan Bobohizan
akan menyanyikan mantera 'momosik' tompuvan' (mengejutkan pari-pari yang
menjaga rumah).
Seterusnya Bobohizan akan menarik
sehelai bulu dari seekor ayam yang telah disediakan sebagai korban. Korban
biasanya ialah seekor ayam dengan seekor babi. Jantina korban mestilah
bertentangan misalannya ayam jantan dengan babi betina dan sebaliknya. Sehelai
bulu ayam tadi akan diikat pada hisad dan ianya akan dikuis pada tuan rumah dan
para tetamu.
Ini ialah untuk melindungi mereka
daripada serangan penyakit agar mereka akan sentiasa sihat dalam mengerjakan
sawah padi masing-masing. Setelah itu tetamu akan dijamu dengan makanan yang
telah disediakan seperti nasi, tapai, daging ayam, daging babi dan sebagainya.
Setelah Bobohizan menjamu selera, mereka akan turun ke bawah rumah dan membawa
korban itu bersama-sama mereka. Bobohizan akan membaca mantera sambil memegang
ayam korban dan sumazau.
Selepas membaca mantera, ayam akan
disembelih dengan menusuk kepala ayam itu dengan benda tajam, kadangkala
Bobohizan akan menggunakan klip rambut yang besar(titimbok). Setelah ayam itu
mati, bulunya akan dibakar sehingga terhidu baunya. Ertinya ayam itu kini
telahpun dikorbankan kepada miontong. Seterusnya Bobohizan akan memanggil
'miontong' untuk minum tapai iaitu dengan menuangkan sedikit tapai ke tanah.
Setelah itu Bobohizan akan memotong,
rumput dengqn parang dan membaca mantera 'manau' untuk meminta dewata pulang ke
kayangan. Kemudiannya korban-korban itu akan dibawa naik semula ke rumah.
Semasa para Bobohizan naik ke rumah, salah seorang tuan rumah akan merenjiskan
air kepada Bobohizan sebagai membersihkan Bobohizan yang telah turun ke tanah.
Bobohizan pula akan menyanyikan mantera 'sumamboi'.
Bobohizan akan berehat seketika,
kemudian acara 'magampah' akan diadakan dimana tetamu dan ahli keluarga tuan
rumah terutamanya kanak-kanak akan duduk berkumpulan pada suatu tempat
(lazimnya ditengah ruang tamu) lalu ditutup dengan kain yang besar sambil
Bobohizan menari-nari mengelilingi mereka dengan membaca mantera dan memukul
dua bilah parang (tandus atau ilang) di atas kain yang menutuoi kumpulan itu
untuk menghalau penyakit.
Bobohizan yang lainnya juga akan
menari-nari mengelilingi kumpulan ini dengan menguis kain penutup dengan batang
Lengkuas (tumbu) dan ohok (bunga). Apabila mantera selesai dibaca, Bobohizan
akan mengangkat kain penutup dan mereka yang ditutup oleh kain itu akan
bertempiaran lari kononya untuk meninggalkan penyakit ditempat mereka
berekumpul tadi.
Setelah itu Bobohizan dan para
tetamu akan para tetamu akan sumazau. Selepas jamuan tengah hari, Bobohizan
akan membaca mantera 'papasazau miontong' ini ialah untuk menjemput roh-roh
penjaga rumah/padi berpesta menari sumazau bersama-sama. Sambil sumazau,
Bobohizan akan memotong batang bambu (binabat) yang telah disediakan, kemudian
disangkut pada dinding rumah.
Hisad juga akan dihiris-hiris oleh
Bobohizan. Hisad yang jatuh ke lantai akandipungut dan ditabur diatas padi yang
dipersembahkan sebagai korban kepada 'miontong'. Selepas itu Bobohizan akan
berehat dan pada waktu inilah korban-korban seperti daging babi dan ayam
dibersihkan dan dibahagi-bahagikan. Bahagian usus korban ini akan dibawa oleh
Bobohizan ke sungai untuk dibersihkan. Upacara ini dinamakan 'humanau', ini
juga bertujuan untuk memberi makan kepada miontong.
Setelah itu kesemua Bobohizan akan mandi,
membersihkan diri mereka. Semasa perjalanan kembali ke rumah tempat momohizan
itu diadakan, Bobohizan dilarang untuk menoleh ke belakang atau tersadung kaki
semasa berjalan. Upacara momohizan ini diadakan selama dua malam dan setengah
hari. Malam keduanya Bobohizan akan membaca mantera 'modsuut' lagi tapi dengan
roh penjaga rumah/padi saja.
Di sebelah pagi hari kedua, bahan
korban akan dibahagi-bahagikan kepada para Bobohizan sebagai sogit dan selepas
itu mereka akan dijamu dengan makanan dan minuman tapai, ketika inilah para
tetamu dan Bobohizan akan berbalas pantun (kizat) atau syair (hius) dan acara
ini sememangnya merupakan acara untuk berhibur yang di selangi dengan gelak
ketawa dan usik mengusik. Setelah selesai makan, Bobohizan akan pulang ke rumah
masing-masing dengan berbekalkan sogit (huus).
2.1.9.2 Upacara Humabot
Upacara Humabot ialah adat suku kaum
Kadazandusun yang diamalkan oleh nenek moyang suku kaum ini apabila mendirikan
rumah baru. Sebuah keluarga suku kaum ini yang akan mendirikan rumah akan
meminta Bobohizan untuk menjampi tanah tapak rumah itu didirikan.
Bobohizan memasukkan benda-benda
seperti garam, butang baju dan kayu sapad ke liang tanah tempat tiang
dipacakkan. Selepas itu Bobohizan akan merenjis air disekitar kawasan tapak
rumah sambil membaca mantera, ini bertujuan untuk menghalau roh-roh jahat yang
berkeliaran di tapak rumah tersebut yang dipercayai akan mendatangkan
malapetaka ataupun dalam bahasa kadazandusun 'kopizo' Tiang akan dipacakkan
jika tuan rumah termimpi baik, tetapi jika sebaliknya, maka tapak tiang akan
dialihkan sedikit dari tapak asal.
Apabila rumah sudah didirikan,
Bobohizan akan dipanggil lagi dan kali ini upacara 'momodu' atau memandikan
rumah akan dijalankan. Bobohizan akan membaca mantera sambil kaum lelaki akan
menyalakan apai pada bambu yang hujungnya dibungkus dengan getah (sikalap) dan
membawa obor ini mengililingi rangka-rangka atap rumah sambil bertempik sorak
atau 'memangkis'. Ini bertujuan untuk menghalau roh-roh jahat pembawa
malapetaka.
Upacara ini biasanya disambut dengan
keramaian dan para jemputan akan dihidangkan dengan jamuan. Tuan rumah juga
akan memjemput ketua keluarga yang mempunyai ramai anak yang semua masih
'hidup', ke rumahnya dan meminta ketua keluarga itu baring sebentar pada alas
tidur tuan rumah. Ini dipercayai bertujuan untuk menjemput rezeki yang
berpanjangan kepada keluarga tuan rumah itu.
Sebulan selepas tuan rumah tinggal
di rumah itu maka upacara 'momohontog sisit' iaitu upacara menghormati tiang
rumah akan diadakan ianya merupakan acara keramaian seperti magagung, sumazau
dan makan besar. Setahun selepas tuan rumah tinggal di rumah baru itu, upacara
magavau akan diadakan untuk memuja semangat rumah.
Seminggu selepas magavau diadakan
upacara Humabot pula menyusul, upacara ini juga adalah upacara menghormati
rumah dan ianya disambut dengan meriah sekali. Tapai akan disediakan untuk
menjamu jemputan yang datang.
Dalam upacara itu Bobohizan akan
menjampi nasi untuk membuat tapai kemudian meletakkanya diatas daun simpur. Air
perahan nasi tapai itu akan diminum dan nasinya pula dilontarkan ke dalam
ketawai besar (bekas menyimpan padi), ini adalah untuk memberi makan kepada
semangat padi 'bambazon' makan. Kaum lelaki juga akan melontarkan nasi tapai
pada daun simpur itu ke dalam ketawai sambil bertempik sorak (memangkis) .
Acara ini berterusan sehingga
kesemua nas tapai yang diletakkan atas daun simpur itu habis. Upacara Humabot
diadakan setiap selang satu tahun selepas ia diadakan dan lima tahun selepas
rumah itu dihumi. Upacara ini juga merupakan upacara keramaian iaitu makan
besar dimana seekor kerbau akan ditumbangkan sebagai sogit (korban).
Nenek moyang suku kaum ini
mempercayai bahawa sekiranya upacara-upacara menghormati rumah baru ini tidak
dilakukan maka malapetaka pasti akan menimpa keluarga yang tinggal dirumah baru
itu, penyakit akan berleluasa, perkara-perkara ganjil dan mengerikan akan
terjadi dirumah itu seperti beratus-ratus ekor tabuan (potizukon) akan
mengelilingi rumah atau biawak akan tiba-tiba muncul dirumah baru itu.
2.2 Bahasa
Bahasa ialah satu wahana perhubungan
dan komunikasi antara manusia. Sebagai keperluan sosial, bahasa adalah alat
penting untuk menyampai maksud, ia juga sistem lambang pertuturan yang
arbitrari yang digunakan manusia sebagai alat untuk berhubung manakala dialek
ialah satu variasi bahasa yang ditentukan mengikut wilayah dan ditutur
bergantung kepada tempat seseorang itu dilahirkan (S.Nathesan, 1995).
Bahasa merupakan pengenalan dan asas
perpaduan bagi semua kaum. Demikian juga dengan kaum Kadazandusun yang
mempunyai bahasanya sendiri iaitu Bahasa Kadazandusun. Bahasa ini adalah
identiti bagi sukukaum Kadazandusun. Sekiranya lenyap bahasa maka sesuatu kaum
itu juga akan pupus. Oleh itu, Bahasa Kadazandusun ini haruslah dikembangkan
dan dipelihara supaya tidak lenyap. Menurut Dr. Jacqueline Pugh-Kitingan (1987)
keluarga Dusun menggunakan empat belas bahasa pertuturan. Antara bahasa Dusun
ialah Liwan, Tagas, Dusun Tambunan, Tuhauwon dan Kuruyou. Bahasa Dusun Liwan
tertumpu di daerah Ranau.
Bagi mengembangkan dan memelihara
bahasa ibunda kaum Kadazandusun ini lenyap maka beberapa usaha telah diambil
contohnya Bahasa Kadazandusun ini telah mula diajar di beberapa buah sekolah
rendah terpilih untuk projek perintis pengajaran dan pembelajaran Bahasa
Kadazandusun.
Kurikulum Bersepadu Bahasa
Kadazandusun Sekolah Rendah adalah untuk memboleh murid menguasai kemahiran
asas berkomunikasi dan memperolehi ilmu serta menghayati dan membanggai bahasa
itu.
Pendidikan di negeri Sabah
berkembang dengan adanya satu lagi Bahasa diajar dengan rasminya dalam sistem
tertentu persekolahan sekolah rendah. Selain Jabatan Pendidikan Negeri Sabah,
beberapa badan dan pertubuhan lain juga memainkan peranan penting dalam usaha
pengembangan dan pemeliharaan Bahasa Kadazandusun contohnya Kadazandusun
Language Foundation ( KLF ), Koisaan Cultural Development Institute ( KDI ),
Persatuan Kebudayaan Kadazandusun Sabah ( KDCA ), Perpustakaan Negeri Sabah (
PNS ).
Kadazandusun merupakan suku kaum
yang terbesar di negeri Sabah. Mereka menuturkan banyak dialek dalam bahasa
Kadazandusun. Walaupun terdapat perbezaan ini namun ianya masih dalam rumpun
suku kaum Kadazandusun. Dengan adanya pendidikan Bahasa Kadazandusun di sekolah
rendah kini, maka bahasa Kadazandusun ini akan dapat di mertabatkan dan
dikekalkan serta dapat dipelihara daripada pupus.
2.3 Makanan Tradisi
Makanan bagi sesuatu kaum merupakan
identiti dan pengenalan bagi sesuatu kaum. Terdapat banyak jenis makanan dalam
masyarakat Kadazandusun. Biasanya kita dapat melihat pelbagai jenis hidangan
ini di musim perayaan seperti Pesta Kaamatan yang dirayakan setiap tahun iaitu
30 dan 31 Mei.
Selain perayaan, biasanya suku kaum
Kadazandusun yang tinggal di kampung, masih mengamalkan cara masakan atau hidangan
secara tradisional ini. Kita juga dapat melihat dan merasa hidangan seumpama
ini pada masa upacara seperti perkahwinan dan majlis lain di adakan oleh suku
kaum Kadazandusun. Antara makanan tradisi yang terkenal di kalangan kaum
Kadazandusun ialah Hinava, Noonsom, Pinaasakan, Bosou, Tuhau, Sup Kinoring
Bakas (tidak halal) dan Sup Manuk Lihing. Makanan-makanan ini dapat disediakan
dengan pelbagai cara mengikut kebiasaan amalan tradisi kaum Kadazandusun.
Sesungguhnya makanan tradisional
bagi kaum Kadazandusun ini amat berbeza dari kaum yang lain terdapat di negeri
Sabah. Selain makanan ini lazat, sudah tentu ianya juga mempunyai keunikannya
yang tersendiri. Masyarakat Sabah telah dianugerahkan dengan pelbagai jenis
makanan. Ini adalah kerana keadaan semulajadi bentuk muka buminya banyak membekalkan
sumber pencarian makanan.
Contohnya, laut dan sungai yang
dibekalkan dengan pelbagai jenis ikan, udang dan sebagainya, hutan rimba yang
ditumbuhi dengan pelbagai jenis tumbuhan liar, herba, buah-buahan dan didiami
pelbagai jenis hidupan liar. Masyarakat tempatan Sabah telah memperkenalkan pelbagai
jenis makanan tradisi. Kebiasaan ini diamalkan oleh lebih dari tiga puluh
golongan etnik yang mana lebih dipengaruhi dengan cara hidup dan keadaan
persekitaran tempat tinggal etnik tertentu.
Masyarakat kaum Kadazandusun di
Sabah telah mengamalkan cara pemakanan Tradisi sejak turun-temurun dan masih
diamalkan sehingga hari ini. Antara makanan tradisi yang terkenal di kalangan
kaum Kadazandusun ialah Hinava, Noonsom, Pinaasakan dan Sup Manuk Lihing.
Makanan-makanan ini dapat disediakan dengan pelbagai cara mengikut kebiasaan
amalan tradisi Kaum Kadazandusun.
2.3.1 HINAVA
Hinava merupakan makanan yang paling
popular di kalangan kaum Kadazandusun. Bahan yang diperlukan untuk penyediaan
makanan ini ialah Isi ikan ( Ikan Tenggiri ) dihiris halus, biji buah bambangan
yang telah diparut, cili merah, halia, bawang merah , limau kapas dan garam.
2.3.2 NOONSOM
Noonsom lebih dikenali sebagai jeruk
dalam Bahasa Melayu. Terdapat beberapa jenis Noonsom yang telah diperkenalkan
oleh Kaum Kadazandusun. Antara yang paling popular ialah Noonsom Sada (Ikan), Noonsom
Bambangan dan Noonsom Tuhau.
Noonsom Sada - Ikan yang digunakan
ialah jenis ikan air tawar, dibersihkan dan dijeruk menggunakan isi buah Pangi
(ditumbuk ), nasi dan garam. Campurkan kesemua bahan dan diisi ke dalam bekas
botol/tajau kecil dan biarkan selama sepuluh atau dua belas hari sehingga boleh
dimakan.
Noonsom Bambangan - Isi Buah
Bambangan dihiris dan dicampur dengan biji buah bambangan yang telah diparut
dan sedikit garam. Apabila kesemua bahan dicampurkan, isikan ke dalam bekas
botol atau tajau kecil dan biarkan selama seminggu sebelum dimakan.
Noonsom Tuhau - Isi Tuhau dihiris
halus dan dijeruk dengan cuka, garam dan cili merah. Apabila kesemua bahan
telah dicampurkan, isikan ke dalam bekas botol dan biarkan beberapa minit
sebelum dihidangkan.
2.3.3 PINAASAKAN
Bahan yang diperlukan untuk
penyediaan makanan ini ialah ikan ( ikan air tawar/ikan air laut ) ,
dibersihkan dan dicampur dengan sedikit biji kunyit dan halia yang telah
ditumbuk, sedikit biji asam jawa atau buah asam 'takob-bakob' , garam, serbuk
perasa dan sedikit air. Biarkan ia mendidih sehingga air hampir kering.
2.3.4 SUP MANUK LIHING
Masakan ini lebih dikenali sebagai
'Sup Ayam Lihing' dalam Bahasa Melayu. Bahan yang diperlukan ialah seekor ayam
kampung , sejenis minuman keras yang lebih dikenali 'Lihing' di kalangan kaum Kadazandusun
dan hirisan halia. Cara menyediakan, rebus daging ayam yang telah dipotong
dengan setengah cawan lihing , hirisan halia, garam dan serbuk perasa. Biarkan
ia mendidih sehingga daging ayam betul-betul lembut sebelum dihidangkan.
Mengikut tradisi kaum Kadazandusun,
makanan ini sangat sesuai untuk wanita yang baru lepas bersalin. Kebanyakan
makanan tradisi kaum Kadazandusun hari ini boleh didapati di beberapa restoran
tertentu yang biasa menyediakan makanan tradisi penduduk tempatan.
Selain dari itu, beberapa hotel
terkemuka juga memilih untuk menghidangkan 'Hinava' sebagai hidangan khas untuk
para pengunjungnya. Keunikan dan kepelbagaian makanan tradisi yang
diperkenalkan oleh masyarakat tempatan Sabah hari ini merupakan salah satu lagi
keistimewaan yang terdapat di negeri di bawah bayu ini.
2.4 Muzik Tradisional
Kebanyakaan alat-alat muzik di Sabah
dibuat daripada bahan-bahan asli. Sebagai contoh, tongkungon, turali, suling
(atau seruling), sompoton dan togunggak diperbuat daripada buluh.
Alat lain seperti gambus, kompang
dan gendang diperbuat daripada kulit kambing. Gong dan kulintangan dibuat
daripada kayu lembut dan menyerupai gitar panjang bertali tiga yang dibuat
daripada giman, sejenis gentian pokok palma. Alat-alat muzik di Sabah,
dikelaskan kepada ;
·
Kordofon - (tongkungon,
gambus,sundatang atau gagayan)
·
Erofon - (suling, turali
atau tuahi, bungkau dan sompoton)
·
Idofon - (togunggak,
gong,kulintangan) dan membranofon (kompang,gendang atau tontog).
2.4.1 GONG
Gong merupakan tulang belakang dalam
kebanyakan arena permainan muzik dan ianya digunakan dalam hampir kesemua
upacara sosial. Bilangan gong yang dimainkan bersama berbeza-beza mengikut
keperluan masyarakat setempat. Satu atau dua buah gendang juga sering dipalu
bersama untuk menseragamkan iramanya.
Gong boleh didapati di seluruh
negeri Sabah dan mempunyai nilai yang tinggi. Ia juga digunakan sebagai
hantaran berian, upacara kepercayaan animistic, isyarat dan perayaan pesta-pesta
menuai Sejak akhir-akhir ini suku kaum Rungus di Kudat ada membuat gong yang
dibentuk dari kepingan besi galvanic yang dibeli di sini. Gong yang lebih
popular mempunyai dinding yang tebal, bibir yang dalam serta tombol yang besar,
ditempah dari Filipina, Indonesia atau Berunei.
2.4.2 BUNGKAU
Kecapi mulut dibuat daripada kulit
sejenis pokok palma yang dikenali sebagai polod oleh suku kaun Kadazandusun.
Untuk mengukir bentuknya, ianya memerlukan tangan yang halus dan mahir. Alat
ini lazimnya ditemui di kawasan-kawasan suku-kaum Dusun.
Kepingan berkayu yang nipis di
tengah alat ini digetarkan dengan memukulnya dengan ibu jari. Getaran kepingan
kayu ini menghasilkan bunyi yang kecil tetapi dengan meletakkannya di hadapan
mulut sipemain boleh membesarkan bunyinya melalui salun (bunyi yang berbalik).
Berjenis-jenis frekuensi boleh
dihasilkan dengan mengubah mulut serta kedudukan lidah. Apabila tidak dipakai,
alat ini selalunya disimpan dalam bekas tiub buluh kecil agar ianya tidak rosak
dan sentiasa dalam keadaan bersih.
2.4.3 SOMPOTON (Erofon)
Organ mulut merupakan alat yang
sangat menarik di antara alat-alat musik tempatan di Sabah. Ianya dibuat
daripada sebiji buah labu yang kering dengan lapan batang paip buluh yang
disusun dalam dua lapisan.
Salah satu daripada paip ini tidak
mempunyai bunyi dan berfungsi untuk memperseimbangkan kedudukan bentuk alat
tersebut. Dengan meniup atau menyedut mulut labu, sipemain boleh menghasilkan satu
bunyian harmoni yang merdu.
Beberapa kepingan kecil
polod(seperti dalam Bungkau) diletakkan pada dasar tiap-tiap tepian paip yang
berbunyi. Paip tersebut dimasukkan ke dalam lubang pada sisi labu kemudian
ditampal dengan lilin lebah. Kepingan kecil polod diletakkan di dalam labu dan
menambah salun alat yang baru disiapkan.
Paip-paip buluhnya diikatkan bersama
dengan rotan yang telah diraut nipis. Semada memainkan sompoton, seseorang
pemain menutup dan membuka tiga daripada empat paip terpendek pada hujungnya
dengan tiga jari tangan kanan dan tiga lubang kecil pada dasar paip terpendek
serta hadapan dan belakang paip yang lebih panjang dengan jari tangan kiri.
Sompoton ini boleh dimainkan secara
perseorangan untuk hiburan persendirian atau dalam kumpulan untuk mengiringi
tarian. Ianya popular di kalangan sukukaum Kadazandusun.
2.4.4 TOGUNGGAK (idiofon)
Dikenali sebagai tagunggak di
kalangan suku kaum Murut, Togunggak di kalangan suku kaum Dusun/Kadazan atau
'Togunggu' di Penampang., idiofon bambu paluan ini dimainkan dalam kumpulan
untuk mengiring tarian atau perarakan di pesta-pesta.
Satu set alat-alat muzik ini
merangkumi enam (togunggu') hingga tiga puluh (tagunggak) buah, bergantung
kepada suku kaum. Muzik yang dikeluarkan menyerupai satu set gong sesuatu
kumpulan, dengan setiap idiofon diselaraskan bunyinya mengikut gong sebenar
yang dimainkan.
2.4.5 KULINTANGAN (Idiofon)
Pada mulanya alat ini diperkenalkan
di barat Sabah oleh suku kaum Brunei tetapi secara tradisional ianya juga
digunakan oleh suku kaum Bajau dan beberapa suku Dusun/Kadazan. Selalunya, ia
dimainkan dalam majlis-majlis dan perayaan seperti majlis perkahwinan dan
upacara keagamaan, di mana ianya diiringi oleh gong-gong tradisional.
Alat ini merangkumi lapan ataupun 9
buah gong-gong cerek yang kecil. Setiap daripadanya mengeluarkan bunyi-bunyian
yang berbeza-beza apabila dipukul. Gong-gong cerek ini diletakkan tersusun
dalam satu barisan di atas sebuah rangka kayu rendah. Biasanya sipemain duduk
di atas lantai berhadapan dengan barisan gong sambil memukulnya dengan dua
pemukul kayu kecil.
2.5 Pakaian Tradisi
Kadazandusun terkenal dengan kaum
yang mempunyai banyak sub-etnik yang kaya dengan budaya mereka sendiri. Oleh
itu, setiap kaum dalam kadazan-dusun mempunyai perbezaannya pakaian
tradisionalnya yang tersendiri. Setiap etnik dalam kaum kadazan-dusun ini
mempunyai keunikannya yang tersendiri Contohnya pakaian tradisi bagi etnik
dusun bundu di Ranau dan Liwan di Tambunan adalah berbeza dengan pakaian
tradisi bagi etnik Lotud di Tuaran dan juga Kimaragang di Kota Marudu.
Pakaian ini biasanya dipakai dimusim
perayaan seperti pesta kaamatan dan juga upacara khas seperti perkahwinan.
Kebiasaannya para gadis dari kaum Kadazandusun akan memperagakan jenis pakaian
tradisi ini apabila adanya pertandingan unduk ngadau kaamatan di peringkat
negeri Sabah. Antara perbezaan pakaian suku kaum kadazan-dusun ialah seperti
berikut: Pakaian tradisi suku kaum Kadazandusun kaya dengan keunikannya. Ini
adalah kerana, ianya berlainan diantara satu tempat dengan tempat yang lain.
Setiap etnik dalam kaum Kadazandusun ini mempunyai perbezaan dari segi pakaian
tredisinya.
Contohnya pakaian tradisi bagi etnik
Dusun Bundu di Ranau dan Liwan di Tambunan adalah berbeza dengan pakaian
tradisi bagi etnik Lotud di Tuaran dan juga Kimaragang di Kota Marudu. Setiap
etnik dalam kaum Kadazandusun ini mempunyai keunikannya yang tersendiri.
Kebanyakan daripada mereka telah
mengekalkan corak dan warna pakaian tradisi yang asli. Warna yang amat popular
ialah warna hitam. Warna ini banyak digunakan kerana pada masa dahulu, penduduk
asli negeri Sabah hanya bergantung kepada beberapa jenis tanaman dan sayuran
untuk dijadikan cecair pencelup kain.
Mereka hanya perlu menambahkan
manik-manik berbagai jenis warna seperti merah, oren, putih serta hijau sebagai
perhiasan tambahan. Pakaian tradisi juga termasuklah manuk-manik antik yang
dijadikan kalung, tali pinggang, barangan antik berukiran berwarna perak dan
tali pinggang yang diperbuat daripada wang syiling dolar berwarna perak.
Kesemuanya ini merupakan khazanah turun-temurun yang sangat berharga serta
tinggi nilainya.
Berikut adalah beberapa keterangan
tentang pakaian tradisi suku kaum kadazansusun yang amat popular di negeri
Sabah.
2.5.1 Suku Kaum Kadazandusun Penampang
i.
Ciri-ciri pakaian tradisi.
·
Blaus tidak
berlengan,berwarna hitam baldu untuk wanita(Sinuangga).
·
Blaus berlengan pendek,
berwarna hitam(baldu) untuk wanita petengahan umur. (Sinompukung)
·
Blaus berlengan panjang
untuk wanita golongan tua terutamanya 'bobohizan'(kinoingan).
·
Kemeja berwarna hitam baldu,
atau panjang untuk golongan lelaki.
·
Sarong (tapi) panjang berenda
'siling', berwarna hitam
·
Siga - pelbagai corak dan
motif pada tenunan
ii.
Perhiasan pakaian.
·
renda 'siling' utama
keemasan pelbagai corak.
iii.
Barangan kemas
·
Himpogot - wang syling
berwarna perak.
·
Tinggot - Tali pinggang
berwarna perakdiperbuat daripada wang syling dolar abad awal 20-han.
·
Tangkong - Diperbuat
daripada leburan logam tembaga bercorakkan gong dan berbentuk cincin (husau)
yang disarungkan dalam lingkaran rotan yang halus.
·
Gelang (gohong)
·
Rantai leher (hamai)
·
Anting-anting (simbong)
·
Cincin (sinsing)
·
Kerongsang berwarna keemasan
2.5.2 Rungus Di Kudat
i.
Ciri-ciri Pakaian Tradisi
·
Blaus berwarna hitam
bercorak yang dipakai aras dada ke pinggang dipanggil 'Banat Tondu'.
·
Sarong(Tapi Rinugading)
hingga ke paras lutut sahaja.
·
Kain hitam berukuran lebar
28-30 sm. Ia disarungkan ke leher lalu diletakkan di bahu dan berjuntai ke lengan
berbentuk pakaian berlengan.
·
Baju Kemeja hitam berlengan
pendek atau panjang untuk golongan lelaki.
·
Siga
ii.
Perhiasan Pakaian
·
Kain bercorak, tenunan halus
pelbagai corak.
·
Cincin tembaga serta
manik-manik antik disarungkan dalam 'togung ' menjadi tali pinggang berwarna-warni
yang dipanggil 'orot'.
·
Manik-manik dipanggil "
lobokon " digantung di pinggang.
·
Sepasang selendang (pinakol)
berukuran 6-8 sm lebar. Ia diperbuat daripada manik-manik berunsurkan corak
purbakala.
iii.
Barangan Kemas
·
Rantai leher (sandang)
diperbuat daripada kulit kerang (Kimia) berwarna putih berkilauan dan tulang
haiwan.
·
Sanggul (titimbok)
·
'Burambun' dan 'Giring' barangan
antik yang diperbuat daripada logam emas berbentuk loceng.
·
'Sisingal' - manik-manik
serta kulit kerang diikat bersama membentuk rantai yang diikat di bahagian
dahi.
·
Cebisan kain dijahit
membentuk tocang (rampai) berwarna-warni, diikat di tengkuk.
2.5.3 Kadazandusun Papar
i.
Ciri-ciri Pakaian Tradisi
·
Blaus baldu hitam berlengan
panjang (siya)
·
Blaus putih (baju dalam)
·
Sarong (gonob) baldu hitam
hingga paras lutut.
·
Siga (lelaki)
·
Baju kemeja baldu hitam
berlengan panjang.
·
Siung (wanita)
¾ berbulu
binatang (burung) berwarna apa sahaja untuk wanita bujang.
¾ berbunga-bunga
untuk golongan wanita sudah berkahwin.
¾ tiada
perhiasan di siung .
ii.
Perhiasan Pakaian
·
Butang berwarna keemasan
(kubamban) sebanyak 8 pasang di dada.
·
Renda keemasan (siling) dan
labuci (dijahit disekeliling lipatan tangan dan leher)
·
8 pasang butang berwarna keemasan
dijahit di lengan blaus.
·
Tenunan 'rinangkit '
bercorak cetusan bintang dijahit secara menegak dan melintang pada sarong
(gonop).
iii.
Barangan Kemas
·
3 bentuk kerongsan antik keemasan
berbentuk duit syiling.
·
Gelang (belilit) perak.
·
Tali pinggang berwarna perak
(rupiah) berbentuk duit syiling.
iv.
Cara Pemakaian.
·
3 pasang untuk wanita
bujang.
·
2 pasang untuk wanita
berkahwin.
·
1 pasang untuk wanita berstatus
balu atau golongan berumur.
·
Tali pinggang kecil berwarna
perak untuk menunjukkan si pemakai dari golongan berada.
2.5.4 Lotud Tuaran
"
Lorud "(Blaus berlengan panjang)
a)
Dipakai oleh Lotud Tantagas semasa upacara rasmi.
i.
Ciri-ciri Pakaian Tradisi
·
Blaus hitam berlengan panjang
(sukub kopio), bercorak warna merah sebagai warna utama. Tinobugi berwarna
merah, kuning keemasan dijahit pada pergelangan tangan, tepian blaus dan di
dada.Corak bermotif bambu (Ukob)berwarna merah,oren, biru dan hijau dijahit
tangan di atas jahitan warna keemasan di pergelangan tangan.
·
" Gonob " pula
bercorak warna merah dijahit ditepi kiri (bangkit) serta tinobugi dijahit
melintang diparas betis. Ukuran gonob adalah dibawah paras lutut.
·
Sandai. Ia sejenis kain skaf
panjang yang dipakaikan disekeliling bahu.
ii.
Perhiasan Pakaian
·
Kain putih (haboi) sebagai
tali pinggang .
·
Tali pinggang (loti) putih
dan perak. Ditambah dengan 2 kelepak ikatan hitam untuk wanita sudah berkahwin.
·
Rambut disanggul seperti
'Sinulug' (atas) 'Sinungkok' (bawah) "Ginuli" pula dililitkan di
sekeliling sanggul 'sinulug'.
·
Sigar dan siwot.
¾ Sigar
- Ia diperbuat daripada daun nipah serta mempunyai daun emas. Brunei yang
diukir tangan. Tepian sigar dihias dengan rotan yang dicelup dengan warna
merah.
¾ Siwot
- Ia terdiri daripada ikatan 4 helai bulu ayam putih diikat dengan kain merah .
Setiap bulu dilekatkan pada cebisan bambu nipis. Beberapa helai bulu hitam
disertakan juga. Helaian 1 dan 4 mesti mempunyai rantai manik emas dan biru
berhiaskan cebisan kain merah.
iii.
Barangan Kemas
·
Himpogot wang syling
berwarna perak.
·
Tinggot - Tali pinggang
berwarna perakdiperbuat daripada wang syling dolar abad awal 20-han.
·
Tangkong - Diperbuat
daripada leburan logam tembaga bercorakkan gong dan berbentuk cincin (husau)
yang disarungkan dalam lingkaran rotan yang halus.
·
Gelang (gohong)
·
Rantai leher (hamai)
·
Anting-anting (simbong)
·
Cincin (sinsing)
·
Kerongsang berwarna
keemasan.
2.5.5 Dusun Tindal Tempasuk Kota Belud
i.
Ciri-ciri Pakaian Tradisi
·
Blaus berlengan panjang
(sinipak ) berwarna hitam.
·
Gonob (sarong) paras lutut.
ii.
Perhiasan Pakaian
·
Renda bercorak dijahit
tangan pada lengan blaus.
·
Lengan blaus di atas siku ke
bawah pula dibelah dan dijahit tangan dengan berbagai corakl kain berenda.
·
Kain hitam berlapis-lapis
dengan renda kuning keemasan (sunduk do sunalatan) disandang di tangan sebelah
kanan.
·
2 pasang selendang merah.
·
Kain dastar sebagai kolar
baju.(selindang lolopot)
·
Gonob ditenun sendiri oleh
suku kaum Dusun Tindal menggunakan kain tenunan dari hasil pemprosesan pisang
larut (textil musa)
iii.
Barangan Kemas
·
Manik-manik antikb)Tali
pinggang yang lebar (Kinokogis)a) Sinipogot - 4 gelang sinipogot yang diperbuat
daripada wang syiling dolar perak.
·
Gelang Perak ( Saring Perak
).
·
Anting-anting Perak.
·
Beg kecil berwarna perak
(pouch) diukir tangan beserta rantai leher (kiupu). Ia dipakai sebagai rantai
leher.
2.5.6 Murut Tagal Dari Daerah Keningau
i.
Ciri-ciri Pakaian Tradisi.
·
Blaus tidak berlengan (
sampayau pinongkoh ).
·
Sarung ( tapi ) berwarna
hitam paras bawah lutut. Keunikan Tenunan manik-manik berwarna-warni dan
bercorak secara melintang dan menegak di seluruh bahagian depan dan belakang
blaus serta sarung.
ii.
Perhiasan Pakaian
·
Manik-manik bercorak serta
berwarna-warni seperti warna merah, putih, oren dan hijau.
iii.
Barangan Kemas
·
Tali pinggang ( tirol
ringgit ) yang diperbuat daripada wang syiling antik dolar warna perak.
·
Tali pinggang ( sukayan )
diperbuat daripada manik kristal berwarna merah / coklat ( sapulu ).
·
Manik-manik warna biru (
botina ) dipakai ( berjuntai ) pada pinggang.
·
Tali pinggang ( bungkas )
diperbuat daripada manik-manik yang berlapis-lapis berwarna putih yang sukar
didapati sekarang. Bungkas merupakan warisan turun temurun ahli keluarga dan
bernilai RM 10 000. 00.
·
Rantai leher berwarna putih
biru dan merah yang diperbuat daripada manik dan ukiran kayu.
·
Gelang tangan yang diperbuat
daripada manik dipakai di atas paras siku.
2.6 Tarian Tradisional
Setiap
etnik menunjukkan cara hidup mereka
melalui muzik dan tarian. Tarian Sumazau merupakan tarian tradisi suku kaum
Kadazandusun yang terkenal di seluruh Malaysia. Tarian ritualnya memenuhi
pelbagai fungsi seperti mengucap kesyukuran yang berkaitan dengan kegiatan
menanam dan menuai padi dan untuk menolak bala, menyemah semangat, dan
mengubati penyakit. Juga melaluinya ibu-bapa/keluarga dapat menonton dan
memilih bakal menantu yang berpotensi.
Irama Sumazau adalah perlahan. Alat alat pengiring tarian
adalah set gong dan gendang. Pasangan penari berhadapan dan menggerak-gerakkan
kaki berlangkah kecil, sementara tumit kaki diangkat-turunkan mengikut irama.
Ketika menari tangan dikepakkan keluar, gerakannya turun naik seperti burung
terbang. Biasanya Sumazau ditarikan semasa hari keramaian majlis jamuan Pesta
Kaamatan.Antara jenis tarian suku kaum Kadazandusun di Sabah adalah sepeti
berikut :
i.
Liliput
·
Liliput merupakan tarian
bagi etnik Bisaya di daerah Beaufort. Liliput ditarikan secara
berpusing-pusing. Tarian ini biasanya ditarikan semasa upacara menghalau roh
jahat daripada badan seseorang dan mengembalikan semangatnya. Upacara ini hanya
akan ditamatkan setelah semangat orang itu kembali ke badannya.
ii.
Menangkuk
·
Tarian ini dipersembahkan
oleh kaum Kadazandusun Kota Marudu di utara negeri Sabah. Ia biasanya ditarikan
semasa perkahwinan dan upacara-upacara lain. Penari akan mempersembahkan tarian
ini dengan menggunakan piring yang diletakkan di atas telapak tangan.
·
Tarian ini ditarikan dengan
melenggangkan punggung tanpa menjatuhkan piring. Sekiranya piring itu jatuh,
ianya menunjukkan petanda yang buruk, terutamanya semasa tarian ini
dipersembahkan semasa hari perkahwinan. Kadang-kadang lilin yang dinyalakan
akan letakkan diatas piring tersebut untuk membuatkan tarian itu lebih menarik.
iii.
Mogunatip
·
Mogunatip adalah tarian yang
dipersembahkan oleh kaum asli dari pedalaman Sabah termasuk kaum Kadazandusun
dari Tambunan, Kwijau Dusun dari Keningau dan beberapa kumpulan daripada suku
kaum Murut. Mogunatip diambil daripada perkataan "atip" yang
bermaksud menekan antara dua permukaan.
·
Penari mogunatip memerlukan
kemahiran dan ketangkasan yang baik untuk menari melintasi buluh yang dipukul
serentak untuk menghasilkan bunyi dan irama tarian tersebut. Tarian ini
merupakan tarian yang dipersembahkan semasa upacara-upacara yang tertentu untuk
menghormati tetamu.
iv.
Mongigol Sumundai
·
Mongigol Sumundai adalah
tarian daripada daerah kudat dan Pitas yang dipersembahkan oleh suku kaum
Rungus . Kedua-duanya dipersembahkan oleh suku kaum Rungus. Kedua-duanya
dipersembahkan sekaligus semasa perayaan dan upacara pemujaan semangat. Tarian
ini ditarikan oleh 3 hingga 8 orang penari perempuan dan diketuai oleh penari
lelaki.
·
Penari perempuan akan
merapatkan bahu antara satu sama lain dan menggerakan pergelangan tangan dengan
langkah-langkah yang perlahan dan lembut. Pakian yang digunakan oleh penari
perempuan adalah pakaian tradisional suku kaum Rungus. Tarian ini diiringi
dengan 4 gong dan gendang yang dinamakan ' Tontog'.
v.
Paina
·
Paina merupakan tarian suku
kaum Kadazandusun dari daerah Membakut. Ianya dipersembahkan semasa upacara
kesyukuran terhadap semangat padi.
·
Ia biasanya dipersembahkan
oleh sekumpulan lelaki dan perempuan. Pakaian yang dipakai oleh penari
perempuan adalah serba hitam dengan dihiasi butang yang terang dan menyerlah
manakala penari lelaki pula memakai ' sigar ' di kepala dan ' sandai ' yang
tergantung dari leher.
vi.
Sumayau ( Mongigol Tuaran )
·
Tarian ini merupakan tarian
pemujaan semangat oleh suku kaum Dusun Lotud di daerah Tuaran. Ia biasanya
dipersembahkan semasa Upacara ' Rumaha ' ( Upacara memuja tengkorak kepala ), '
Magahau ' ( Upacara pemujaan semangat Tajau ).
·
Sumayau dipersembahkan lebih
daripada 8 orang pasangan yang berpakaian serba hitam dengan lengan panjang dan
selendang yang panjang mengelilingi leher. Penari perempuan pula memakai bulu
burung di bahagian kepala yang digabungjalinkan sementara penari lelaki memakai
' sigar '.
·
Penari perempuan
menggerakkan tapak kaki mereka dengan perlahan , sementara penari lelaki
berdiri dan menggoncangkan ' giring ' atau loceng kecil ang dilekatkan pada
pakaian mereka.
vii.
Sumazau Papar
·
Tarian ini berasal dari
daerah Papar, Sabah. Ianya biasa ditarikan oleh gabungan penari lelaki dan
perempuan.
·
Keunikan pergerakan tapak
kaki penari perempuan, tumit bertemu tumit, ibu jari bertemu ibu jari. Ini
membuatkan tarian ini lebih unik dan serta menarik. Penari perempuan memakai
pakaian tradisi suku kaum Kadazandusun dari daerah Papar, dengan ' seraung'
yang diletakkan atas kepala dan bulu berwarna-warni atas ' seraung ' yang
dipanggil ' senaundung '.
·
Penari lelaki pula memakai '
siga ' pada kepala mereka dan juga skaf / selendang yang dikenali sebagai '
sandai '.
viii.
Sumazau Penampang
·
Sumazau Penampang adalah
tarian tradisional suku kaum Kadazandusun. Tarian ini biasanya dipersembahkan
semasa perayaan dan juga upacara pemujaan semangat padi ( Bambaazon ).
·
Penari mempersembahkan
tarian mereka secara berpasangan. Kedua-dua penari lelaki dan perempuan mula
menari dengan irama yang lembut dan perlahan mengikut paluan gong. Dengan '
pangkis ' dari penari lelaki biasanya, ini menandakan pertukaran corak tarian
akan dilakukan. ' Pangkis ' dari penari lelaki ini akan lebih memeriahkan lagi
suasana tarian ini.
·
Pakaian yang dipakai oleh
penari ini ialah pakaian serba hitam dengan jalur kuning emas. Penari perempuan
memakai ' tangkong ', ' tinggot ', dan ' Himpogot '. Penari lelaki pula memakai
' sigar ' di kepala. Tarian ini biasanya diiringi oleh paluan gong atau pun '
togunggu '.
ix.
Titikas
·
Titikas adalah tarian
tradisional suku orang sungai di kawasan Kinabatangan, Sandakan. Tarian ini
biasanya ditarikan untuk menyambut ketibaan tetamu kehormat dan juga semasa
perayaan.
·
Pergerakan tangan semasa
menari ialah sama seperti permainan ' Ingki-ingki '. Alar muzik yang digunakan
untuk mengiringi tarian ini dikenalai sebagai ' titikas ', ' gabang ', ' kantung
' , dan juga gong.
2.7 Perayaan
2.7.1 Pesta Kaamatan
Pesta Kaamatan (Menuai) disambut
oleh Kadazandusun sebagai meraikan tuaian baik, tetapi Pesta Kaamatan juga
disambut oleh semua kaum lain Sabah. Pesta Kaamatan disambut sepanjang bulan
Mei walaupun perayaan ini hanya pada 30 dan 31 Mei. Kemuncak perayaan Kaamatan
adalah peraduan ratu cantik atau unduk ngadau, tarian tradisi, dan upucara
kemuncak yang dijalankan oleh Bobohizan "ketua pendita"
Pesta Kaamatan bagi kaum Kadazan
juga dikenali sebagai 'Tadau Ka'amatan' dalam bahasa Kadazandusun. Kadazan
percaya kepada makhluk halus dan dipercayai terdapat lima makhluk halus:
Kinoringan(Ketua makluk halus & Pencipta), Rusod(semangat semua benda hidup
kecuali manusia), Koududuwo (semangat manusia), Tombiruo (semangat orang yang
telah meninggal), dan Rogon (semangat jahat).
Menurut kepercayaan Kadazan,
semangat padi merupakan Kinoingan (Kinorohingan dalam dialek Dusun) yang
dikenali sebagai Bambaazon, disembah sebagai pencipta dan berkuasa sumber kepada
kewujudan. Semangat padi Bambaazon dimuliakan pada pokok padi, beras, dan nasi.
Ramai yang mempercayai bahawa "Tanpa padi, tiada kehidupan."
Ketika pesta Kaamatan, penduduk
Sabah mengenakan pakaian tradisi mereka dan bersuka-ria. Selain menari Sumazau
dengan alat muzik tradisi, tapai (arak beras) dihidangkan sebagai minuman
istimewa. Penduduk Sabah akan menyapa sesama mereka dengan ucapan 'Kopivosian
Tadau Ka'amatan' atau 'Selamat Hari Menuai'. Pesta Kaamatan atau di dalam
bahasa kadazan "Magavau" ini merupakan upacara perayaan khas untuk
menghormati "Bambazon" iaitu semangat padi. Perayaan ini adalah
amalan secara tradisi kaum kadazandusun sejak zaman berzaman.
Perayaan "Magavau" ini
biasanya diadakan selepas selesai menuai padi. Pesta Kaamatan yang kita rayakan
dewasa ini telajh diluluskan oleh Majlis Undangan Kerajaan Koloni sebagai Cuti
Umum sejak tahun 1960 lagi. Beliau yang bertanggungjawab untuk mengusulkan agar
Pesta Kaamatan ini diisytiharkan sebagai Cuti Umum ialah Allahyaraham YAB Tun
Haji Mohamad Fuad Stephens, SMN, PSM. SPDK, PNBS, bekas Ketua Menteri Sabah
yang pertama.
Asal
Usul Magavau
Terdapat banyak sebutan perkataan
Magavau ini mengikut dialek dan lokasi suku kaum Kadazandusun. Walau
bagaimanapun ianya tetap membawa maksud yang sama.
Menurut cerita lisan, Kinoingan (
Tuhan ) dan isterinya Suminundu mempunyai seorang anak perempuan yang bernama
Huminodun. Untuk menyelamatkan orang-orang Kadazandusun daripada kebuluran
kerana tidak mempunyai makanan yang mencukupi, maka Kinoingan terpaksa
mengorbankan anak kesayangan mereka Huminodun. Huminodun dibunuh dan mayatnya
dikubur menurut adat istiadat selengkapnya. Kononnya, mayat Huminodun itu telah
mengeluarkan berjenis-jenis benih tumbuhan yang menjadi makanan utama kepada
kita sekarang. Salah satu benih tumbuhan itu ialah padi.
Oleh kerana sebahagian dari mayat
Huminodun itu mengeluarkan benih p adi, maka wujudlah kepercayaan bahawa padi
itu mempunyai semangat yang diberi nama "Bambazon".Bermula dari
kejadian inilah orang-orang Kadazandusun memulakan upacara Pesta Kaamatan (
Pesta Menuai ) seperti yang kita rayakan dewasa ini. Perayaan seumpama ini
mengharapkan agar rezeki yang akan datang bertambah baik dan lumayan. Upacara
penghormatan terhadap semangat padi yakni padi-padi yang selesai dituai dan
telah selamat dimasukkan ke dalam ketawai ( Tangkob ) iaitu bekas tempat
menyimpan padi.
Selain itu, perayaan Pesta Kaamatan
ini juga mengingatkan kita akan rasa penghargaan dan penghormatan masyarakat
Kaum Kadazandusun akan Penciptanya ( Kinoingan ) yang sanggup mengorbankan anak
kesayangannya Huminodun untuk menyelamatkan orang-orangnya supaya tidak mati
kebuluran.
Lagu - lagu Pesta Kaamatan
Kasaakazan Do Bambaazon
Toun haid tumahib
Au opiumanan
Toun vagu noikot no gontob
Tadau kalamazan
Chorus:-
Kotobian do Toun Vagu
Doid songovian
Ada tokou pogivovogu
Ondomo kovosian
Kanou no manaandak Mohoing dazanak
Tadau tagazo do Kaamatan
Kinasakazan Bambaazon
Chorus:-
Kotobian
om kounsikaan
Hasa
sopiampun
Miiso
doid kasanangan
Ingkaa
daa tikid toun
Chorus:-
Misompuru Id Koubasanan
Osodu noi koniab , Gontob tanong di aki,
Natalup no i ralan, Nantadon tulun tokou,
Upus nu om upus ku, Koubasan gulu-gulu,
Orubat au poinsurat tungkusan sinakagon
Chorus:-
Tobpinai kanou pogi,
Mi-iso id koubasanan,
Mogiampun-ampun tokou ,
tumabi toiso-iso
Misompuru id koubasanan
Tadau do kaamatan, tadau do koubasanan,
Pogirot piombolutan, tukad do ingkokoton,
Soira po wagu tokou mamasi koubasanan,
Miobpinai toiso-iso, iso rikoton tokou.
Kesimpulan
Masyarakat
pelbagai etnik dan kebudayaan hidup dalam keadaan yang harmoni dan saling bantu membantu antara satu sama lain adalah
merupakan keunikan bagi negeri Sabah. Masyarakatnya hidup dalam keadaan
kepelbagaian budaya dan menarik
perhatian ramai pelancong luar ke negeri
ini.
http://www.opendrive.com/files/OV82MDE0NDVfbTlBYTY/jambatan%20tamparuli%20-%20lagu%20dusun.mp3
info yang berguna untuk semua,, thanks,, :)
ReplyDeletesangat menarik.. dan banyak sangat maklumat yang boleh diperoleh.. good job!! :)
ReplyDeleteosonong kopio ti tinulis no tobpinai...
ReplyDeleteosonong kopio ti tinulis no tobpinai...
ReplyDeleteA good input, thank you :)
ReplyDelete:-)
ReplyDeletesuka sekali ini, salam
ReplyDeletegood info .. tq
ReplyDeleteSangat bagus namun kalau dapat diuraikan setiap suku lagi sangat sangat bagus
ReplyDeleteI
ReplyDeleteSiapa boleh terangkan apa maksud itu 'kenipuan tapi"
ReplyDelete;-;
ReplyDelete